واکاوی قلمرو قاعده «اکل مال به باطل»

نوع مقاله : مقاله علمی ترویجی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق دانشگاه فردوسی

2 عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی مشهد

3 عضو هیات علمی و مدیر گروه حقوق جزای بوشهر

چکیده

از قواعد مهم و کاربردی که امروز در اکثر نظام‌های حقوقی مورد پذیرش و در بعضی کشورها به عنوان سبب تعهد قرار گرفته، قاعده «أکل مال به باطل» است. این قاعده در متون حقوقی با عناوینی از جمله «دارا شدن بدون جهت»، «دارا شدن غیرعادلانه» یا «استفاده بدون جهت» بیان شده است. این قاعده، قاعده‌ای کلی است که تمامی تصرفات در مال غیر و در نتیجه دارا شدن بدون سبب شرعی و قانونی(دارا شدن باطل و حرام) را در بر می‌گیرد. نکته حائز اهمیت در این قاعده، ملاک و معیار باطل است، زیرا برخی از فقها، ملاک باطل را باطل شرعی دانسته و دایره شمول قاعده را محدود به مصادیق باطل در قرآن و روایات قرار داده‌اند. حال آنکه به نظر می‌رسد تحدید قلمرو شایسته نیست، بلکه باطل مفهوم گسترده‌ای دارد و شامل باطل عرفی هم می‌شود. قاعده مذکور در قوانین موضوعه که مبتنی بر فقه امامیه می‌باشد به صراحت بیان نشده است، ولی مبنای انشای مواد متعددی از قوانین از جمله قانون اساسی و قانون مدنی قرار گرفته و قانونگذار به صراحت آن را به عنوان یکی از اسباب تعهدات ذکر نموده است. دستاورد این پژوهش را می‌توان تبیین اهمیت این قاعده به عنوان مبانی استنباط حکم حرمت در اکثر مسائل مستحدثه و نیز تحلیل ماهیت مفردات قاعده و گستره قلمرو قاعده دانست.
 
برای دریافت اصل مقاله، از نورمگز و یا مگیران ، آدرس های زیر را کپی و در نوار آدرس مرورگر خود وارد نمایید:
مگیران:
 https://www.magiran.com/paper/1675931
نورمگز:
https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1199262

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The study of the rule unjust possession of property

نویسندگان [English]

  • hamid soleymani 1
  • Abbas Ali Soltani 2
  • maryam safae 3
1 -PhD student in jurisprudence and basics of law at Ferdowsi University
2 Associate Professor Ferdowsi University of Mashhad
3 عضو هیات علمی
چکیده [English]

One of the important and practical rules that is accepted by the most of the legal systems and considered as the cause of commitment is the rule of "unjust possession of property". This rule is included in legal texts under different titles like "unjustified gaining", "unjust gaining" or "unjustified using". This is a general rule that includes all forms of interference in the properties of others and possessing them without any jurisprudential or legal means. The considerable point in the rule is the criterion of unjustness, since some jurists have determined the jurisprudential unjustness as its criterion and confined it to the example of unjust mentioned in the Qur'an and Hadiths, but it seems unreasonable, for unjustness has a wide concept that includes the common unjust. The rule is not explicitly included in the statutes based on the Imamiah jurisprudence. Nevertheless, it is the basis of numerous articles of many statutes including the constitution and the civil code and the legislation has explicitly counted it as one of the causes of commitments. Explaining the importance of the rule as a basis of deduction of prohibition edict in most of the new issues and analyzing the nature of the components of the rule and determining its extension can be counted as the outcomes of the research.

کلیدواژه‌ها [English]

  • unjust possession of property
  • unjustified possession
  • jurisprudentially unjust
  • common unjust
-    قرآن کریم(ترجمه آیت‌الله مکارم شیرازی)
-   نهج‌البلاغه(ترجمه شیخ حسین انصاریان)
-   آلوسی، محمود بن ‌عبدالله(1417ق)، روح المعانی فی تفسیر القرآن، الطبعة الثانی، ج1، بیروت: دارالفکر.
-   ابن‌تیمیه، احمد بن عبدالحلیم(1418ق)،  المستدرک علی مجموع الفتاوی، چ1، ج4.
-   ــــــــــــــــــــــــ(بی‌تا)، مجموعه الفتاوی، ج32.
-   ابن‌فارس‌بن زکریا، ابی‌الحسن احمد(1404ق)، معجممقاییساللغه، ج1، تحقیق و ضبط: عبدالسلام محمد هارون، مکتبه الاعلام الاسلامی.
-   ابن‌قدامه، عبدالله بن احمد(بی‌تا)،  المغنی، ج4، بیروت: دارالکتاب العربی للنشر و التوزیع.
-   ابن‌قدامه، عبدالرحمن(بی‌تا)، الشرح الکبیر، ج5، بیروت: دار الکتاب العربی للنشر و التوزیع.
-   ابن‌کثیر الدمشقی، ابی‌الفداء اسماعیل(1412ق)، تفسیر القرآن العظیم، ج1، بیروت: دار المعرفه.
-   ابن‌منظور، محمدبن مکرم(1405ق)، لسان العرب، الطبعه الاولی، ج11، دار احیاء التراث العربی.
-   اندلسی، ابن‌حزم(بی‌تا)، الاحکام، طبعها الأستاذ العلامة أحمد شاکر، ج5، قاهره: مطبعة العاصمة.
-   ـــــــــــــــــــ، المحلی، طبعه و صححه الأستاذ الشیخ أحمد محمد شاکر،ج8، دارالفکر.
-   اسماعیلی، اسماعیل(1373)، «أکل مال به باطل در بینش فقهی شیخ انصاری(ره)»، مجله فقه، ش1، س1، ص: 147-127.
-   امامی، سید حسن(1388)، حقوق مدنی، ج1، چ29، تهران: انتشارات اسلامیه.
-   انصاری، مرتضی(1420)، کتاب المکاسب، ج1، چ1، موسسه باقری.
-   ایزدی‌فرد، علی‌اکبر و محمد قنبرزاده(1389)، «ملاحظات فقهی پیرامون بازاریابی شبکه‌ای»، مطالعات اسلامی:فقه و اصول، ش1/85، ص: 28-9.
-   ایمان‌زاده‌ارباطان، داود(1380)، استفاده بدون جهت در قرآن، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران.
-   بجنوردی، محمدحسن(1419ق)،  القواعد الفقهیه، تحقیق: مهدی مهریزی و محمدحسین درایتی، ج2، چ1، قم: نشر الهادی.
-   تقی‌زاده، یونس(1390)، ضمان ناشی از دارا شدن غیرعادلانه در حقوق ایران و فقه امامیه، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه اصفهان .
-   جصاص، احمدبن علی رازی(1415ق)، احکام القرآن، ج1، بیروت: دارالکتاب العلمیه.
-   حرعاملی، محمد بن حسن(بی‌تا) وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، ج3، 12، 17و18، قم: دار احیاء التراث العربی.
-   حسینی، حسین بن احمد(1376)، تفسیر اثنی‌عشری، ج2، تهران: چاپخانه عظمیه شهر ری.
-   حمد شراره، عبدالجبار(1395ق)، احکام الغصب فی الفقه الاسلامی، بیروت: دار التربیه.
-   خمینی، روح الله(1410ق)،  کتاب البیع، ج1، قم: مؤسسه اسماعیلیان.
-   خویی، سیدابوالقاسم(1371)، مصباح الفقاهه، ج2، چ3، وجدانی.
-   رشیدرضا، محمد(1367ق)، تفسیر القرآن الکریم(المنار)، ج2، قاهره: دار المنار.
-   راغب اصفهانی، حسین بن محمد(1404ق)،  المفردات فی غریب القرآن، چ1، نشر الکتاب.
-   مکی عاملی، محمد بن جمال‌الدین(1411ق)، اللمعه الدمشقیه، چ1، قم: انتشارات دارالفکر.
-   جبعی عاملی، زین‌الدین(1410ق)،  الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، ج3، چ1، قم: انتشارات داوری.
-   ــــــــــــــــــــ(1413ق)، مسالک الافهام، ج3، چ1، قم: موسسه المعارف الاسلامیه.
-  صفایی، سیدحسین و رسول مظاهری کوهانستانی و رسول عیسائی تفرشی(1386)، «معاملات هرمی از دیدگاه فقه امامیه و حقوق ایران»، مجله مدرس علوم انسانی، ش54، ص: 192-165.
-   طباطبایی کربلایی، علی‌بن محمد علی(1419ق)، ریاض المسائل، ج8، چ1، قم: جامعه مدرسین.
-   طباطبایی، محمدحسین(بی‌تا)،  المیزان فی تفسیر القرآن، ج2، قم: موسسة النشر الاسلامی.
-   طبرسی، فضل ‌بن حسن(1415ق)، مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن، ج1و2، چ1، بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات.
-   طبری، ابی‌جعفر محمدبن جریر(1415ق)، جامع البیان عن تأویل ای القرآن،ج5، قم: دارالفکر.
-   طریحی، فخرالدین‌بن‌محمد(بی‌تا)، مجمع البحرین، تحقیق: محمدکاظم الطریحی، ج5، قم:  انتشارات زاهدی.
-   طوسی، محمدبن‌حسن(بی‌تا)،  التبیان فی تفسیر القرآن، ج2، چ1، مکتبه الاعلام الاسلامی.
-   فاضل مقداد، مقداد بن عبدالله(بی‌تا)،  کنز العرفان فی فقه القرآن، ج2، تهران: مرتضوی.
-   فخر رازی، ابوعبدالله محمدبن عمر(بی‌تا)، تفسیر الکبیر، ج10، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
-   فیض کاشانی، مولی محسن(1416ق)، تفسیرالصافی، تحقیق: شیخ حسین اعلمی، چ2، ج1، تهران: مکتبه الصدور.
-   قاسم‌زاده، سید مرتضی(1390)،  الزام‌ها و مسئولیت مدنی بدون قرارداد، چ9، تهران: میزان.
-   قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران.
-   قانون تجارت.
-   قانون مجازات اسلامی مصوب 1392.
-   قانون مدنی.
-   قرطبی، محمدبن احمد انصاری(1405ق)، الجامع لاحکام القرآن، ج5، بیروت: دار احیاء التراث العربی، موسسة التاریخ العربی.
-   کاتوزیان، ناصر(1380)، حقوق مدنی اموال و مالکیت، چ4، تهران: دادگستر.
-   ـــــــــــ (1382)، الزام‌های خارج از قرارداد، ضمان قهری، ج2، چ3، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
-   گرجی،ابوالقاسم(1383)،  آیات الاحکام(حقوقی- جزایی)،تهران: میزان.
-   مجلسی، محمدباقر(1403ق) بحار الانوار، ج3و103، چ2، بیروت: موسسة الوفاء.
-   مجلسی، محمدتقی(1406)، روضة المتقین فی شرح من لا یحضر الفقیه،ج6، قم: مؤسسه فرهنگی اسلامی.
-   محقق داماد، سید مصطفی(1387)، قواعد فقه بخش مدنی مالکیت-مسئولیت، چ16، تهران: نشر علوم اسلامی.
-   محمدی، ابوالحسن(1387)،  قواعد فقه،چ10،‌ تهران: میزان.
-   مدیرشانه‌چی، کاظم(1387)،  آیات الأحکام، چ1، تهران: سمت.
-   مکارم شیرازی، ناصر(1413ق)،  انوارالفقاهه(کتاب البیع)،قم: مدرسة  الامام امیرالمؤمنین.
-   مکارم شیرازی و دیگران1380)، تفسیر نمونه، ج3، چ31، تهران: دار الکتب الاسلامیه.
-   مؤمن، محمد و مجید مرادی(1385)، «بررسی فقهی فعالیت‌های مرتبط با شرکت‌های هرمی»، مجله کاوشی نو در فقه اسلامی، ش50، ص: 13ـ3.
-   نجفی، محمدحسن(1367)، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، تحقیق: شیخ عباس قوچانی، ج22، چ7، دارالکتاب الاسلامیه.