تفاوت مبانی «احکام حکومتی»، «استحسان» و «مصالح مرسله»

نوع مقاله : مقاله علمی ترویجی

نویسنده

دانش‌آموخته حوزه علمیه مشهد مقدس و جامعه المصطفی, العالمیه

چکیده

بیان تفاوت میان احکام حکومتی، استحسان و مصالح مرسله از مسائل عمیق علمی است که با وجود فواید بسیار زیاد عملی و عملی، بسیاری از اندیشمندان و فرهیختگان در تبیین آن دچار سرگردانی بوده و در تبیین آن راهی نیافته‌اند. از آثار علمی این بحث، منقّح ساختن برخی مسائل اصول فقه، کلام، مباحث اجتماعی و تأثیر این بحث بر بسیاری از علوم دیگر بوده و از آثار عملی آن تأثیر استحسان و مصالح مرسله بر بخشی از احکام حکومتی است. این نوشتار جهت تصویر صحیح فرق ‌آن سه بنا که بستگی تام به شناخت مفهوم و مبانی هریک نزد امامیه و فرق و مذاهب اهل سنت دارد، تحریر شده است و نتیجه مطلوبی که پس از واکاوی مفاهیم و مبانی به‌دست‌آمده است تبیین مرزهای چهارگانه میان این سه مفهوم است. در ابتدا «تعمیم حکم حکومتی برای آحاد افراد جامعه» ارزیابی می‌شود، یعنی حکم حکومتی برای تمامی افراد جامعه واجب الاتباع و پیروی فقها، دانشمندان و دیگر اقشار از آن لازم و واجب است. سپس «داشتن ادله مشروع حجیت» بررسی می‌شود، زیرا احکام حکومتی دلیل‌های معتبری برای حجیت دارد اما استحسان و مصالح مرسله از دیدگاه شیعیان نه تنها حجت نیست بلکه دلیل بر عدم اعتبار دارد. پس‌ازآن به «واکاوی چگونگی دلیل حجیت آنها» پرداخته می‌شود. تفاوت دیگری که می‌توان از ادله برای حکم حکومتی، مصالح مرسله و استحسان استنباط نمود این است که «منبع احکام حکومتی می‌تواند احکام اولیه یا ثانویه باشد» درحالی‌که مصالح مرسله و استحسان در دیدگاه اهل سنت دلیل مستقل حکم شرعی است. فرق دیگر آنها «تفاوت در متعلقات» است زیرا حکم حکومتی موقتی و بر اساس زمان و مکان مختلف است ولی مفاد استحسان و مصالح مرسله (در صورت حجیت آنها) بر اساس تفاوت مبانی حکم عام و کلی است. در این نوشتار، ضمن چهار گفتار به بررسی این مسائل پرداخته‌شده است.
 
برای دریافت اصل مقاله، از نورمگز و یا مگیران ، آدرس های زیر را کپی و در نوار آدرس مرورگر خود وارد نمایید:
مگیران:
 https://www.magiran.com/paper/1675927
نورمگز:
https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1199260

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The differences between the Governmental Decrees, Istihsan and Masalih Mursalah

نویسنده [English]

  • Sayed Muhammad Aqa Razavi
چکیده [English]

Explaining the differences between the "Governmental Decrees", "Istihsan" and "Masalih Mursalah" is one of the deep scientific problems which despite its many scientific and practical benefits, many of scholars have been confused about and unable to explain. Clarifying some of the problems of Islamic jurisprudence sources (Usul Al-Fiq), theology and social matters and its effect on many other sciences are some of its scientific results, and the effect of "Istihsan" and "Masalih Mursalah" on some of the "Governmental Decrees" are among the practical results of the discussion. The present paper is seeking to deliver a clear distinction between the three terms which depends on knowing the definition and the bases of each one from the perspective of Shi'a and Sunni schools. The outcome of the research is drawing four borders between them. At the first, the extension of the "Governmental Decrees" to all the people is discussed, i.e. the "Governmental Decrees" are binding to all people including the scholars and jurists. Then the evidences of validity are evaluated, since the "Governmental Decrees" have reliable reasons for validity, while the two others are not valid from perspective of Shi'a and some proofs support it. Then the quality of their validity is discussed. Another distinction that can be made between them is that the source of the "Governmental Decrees" can be the primary or secondary edicts, while the two others are independent reasons for jurisprudential edicts from the perspective of Sunnis. The other distinction is that of the subjects; the "Governmental Decrees" are temporary and depend on the time and place, while the results of" Istihsan" and "Masalih Mursalah" are general and inclusive. The present paper discusses the issues within four sections.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Governmental and Sultanate Decree
  • secondary edicts
  • general edicts
  • Istihsan
  • Masalih Mursalah
-   قرآن کریم
-   ابن‌ابی‌الحدید، عبدالحمید(1404ق)، شرح نهج‌البلاغه، چ1، قم: انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشى.
-   ابن‌بابویه، محمد(1385/1966م)، علل الشرائع، چ1، قم.
-   امام‌خمینی، روح‌الله(1388/1340ق)، کتاب البیع، ضرورة الحکومة الاسلامیة، چ3، تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام.
-   انصارى، مرتضى(1415ق)، کتاب المکاسب، چ1، قم: کنگره جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصارى.
-   آمدی، علی(1424ق/2003 م)، منتهی السؤل فی علم الاصول، چ1، بیروت: دار الکتب العلمیة.
-   ــــــــــ(1387ق)، الاحکام فی اصول الأحکام، تعلیقه: شیخ عبدالرزاق عفیفی، چ1، ریاض: المکتب الاسلامی.
-   بحر العلوم، محمد(1403ق)، بلغة الفقیه، چ4، تهران: منشورات مکتبة الصادق}.
-   پاینده، ابوالقاسم(1382)، نهج الفصاحة، چ4، تهران.
-   جابرى عرب لو، محسن(1362)، فرهنگ اصطلاحات فقه اسلامى، چ1، تهران: امیرکبیر.
-   حسینی، محمد(2007م)، الدلیل الفقهی، تطبیقات فقهیة لمصطلحات علم الاصول، چ1، دمشق.
-   حقیقت، صادق(1375)، «نگاهی به فلسفه سیاسی در اسلام»، فصلنامه حکومت اسلامى، دبیرخانه مجلس خبرگان رهبری، قم.
-   حکیم، محمدتقی(1418ق)، الأصول العامة فی الفقه المقارن، چ2، قم.
-   خالد رمضان، حسن(1418ق/ 1998م)، معجم اصول فقه، چ1، قاهره: دار الروضة.
-   خامنه‏اى، سید على(1380)، بیانات، نرم‌افزار نور ولایت، 28 جلد، قم: مرکز نرم‌افزار نور.
-   راغب اصفهانی، حسین(1412ق)، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق: صفوان عدنان، چ1، دمشق: دارالقلم‏، الدار الشامیة.
-   رشتى، میرزا حبیب‌الله(1401ق)، کتاب القضاء، چ1، قم: دارالقرآن الکریم.
-   زحیلى، وهبه(1418ق)، الفقه الاسلامی و ادلته، چ4، دمشق: دار الفکر.
-   سرامی، سیف‌الله(1380)، احکام حکومتی و مصلحت، چ1، تهران: نشر عبیر.
-   رضی، محمد(1414ق)، نهج‌البلاغه،(صبحی صالح) چ1، قم.
-   شریف العمرى، نادیه(1408ق)، اجتهاد الرسول، چ4، بیروت: موسسة الرسالة.
-   صدر، سید محمدباقر(1425ق/1382)، اقتصادنا، چ2، مشهد: بوستان کتاب.
-   طبرسى، فضل بن حسن(1372)، مجمع‌البیان فى تفسیرالقرآن، تحقیق: محمدجواد بلاغى، چ3، تهران: ‏ناصرخسرو‏.
-   طریحی، فخرالدین(1985م)، مجمع البحرین، چ1، بیروت: دار مکتبة الهلال.
-   جبعی عاملى، محمد(1400ق)، القواعد و الفوائد، مصحح: سید عبدالهادى حکیم‌، چ1، قم: کتاب‌فروشی مفید.
-   عراقى، ضیاءالدین(1388)، الاجتهاد و التقلید، چ1، قم.
-   علم‌الهدی، عبدالجواد(1373)، الدلیل و الحجة(رسالة فى القیاس و الاستحسان و الاجماع و المصالح المرسلة)، قم: دبیرخانه کنگره شیخ انصارى.
-   قرشى، سید علی‌اکبر(1412ق)، قاموس قرآن، چ6، تهران: دار الکتب الإسلامیة.
-   قمى، على بن ابراهیم(1404ق)، تفسیر القمی، چ3، قم.
-   کلینى، محمد بن یعقوب(1407ق)، الکافی(ط - الإسلامیة)، چ4، تهران.
-   گرجی، ابوالقاسم(1385)، ادوار اصول الفقه، چ1، تهران: میزان.
-   مفید، محمد(1413ق)، المقنعه، چ1، قم: کنگره جهانى هزاره شیخ مفید.
-   نائینی غروی، محمدحسین(1413ق)، المکاسب و البیع، چ1، قم: انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه.
-   نجفى، محمدحسن(1404ق)، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، چ7، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
-   نجفى(کاشف الغطاء)، حسن(1422ق)، انوار الفقاهة، کتاب القضاء، چ1، نجف: مؤسسه کاشف الغطاء.
-   نراقى، احمد(1417ق)، عواید الایام فی بیان قواعد الاحکام، چ1، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى.
-   محمدى، على(1387)، شرح اصول فقه، چ10، قم.
-   مرعشى، سید محمدحسین(1376)، دیدگاه‌های نو در امور کیفرى، چ2، تهران: نشر میزان.
-   مرعی، احمد(۱۴۱۸ق/۱۹۹۸م)، «الاستحسان عند الأئمة الأربعة و تطبیقاته الفقهیة»، مجلة کلیة الدراسات الاسلامیة و العربیة، ش۱۵، دبی.
-   مطهرى، مرتضى(۱۳۶۱)، عدل الهی، چ2، تهران: صدرا.
-   مطهرى، مرتضى(۱۳۶۲)، اسلام و مقتضیات زمان، چ1، تهران: صدرا.
-   مظفر، محمدرضا(۱۳۷۵)، اصول الفقه، چ5،‏ قم: اسماعیلیان.
-   مصطفى، ابراهیم و دیگران(بی‌تا)، المعجم الوسیط، تحقیق: مجمع اللغة العربیة، مصر: دار الدعوة.
-   میثمی‌تهرانی، علی(۱۳۹۳)، نگاهی به مبانی اصول فقه احکام حکومتی، http://www.bultannews.com/fa/news/235477
-   یزدی، محمد(1415ق)، فقه القرآن، چ1، قم: موسسه اسماعیلیان.