سلب «حق» و تحدید «حکم اباحه» در نظام حقوقی ایران

نوع مقاله : مقاله علمی ترویجی

نویسنده

دانشجوی دکتری حقوق خصوصی دانشگاه اصفهان/ مدارس دانگاه آزاد اسلامی واحد بندر عباس.

چکیده

نظر مشهور در بین حقوق‌دانان آن است که قابلیت اسقاط از حدود حق بوده و هر ذی‌حقی قادر به سلب حق از خویش است. به همین دلیل نیز از واژه «به طورکلی» در ماده 959 قانون مدنی اخذ مفهوم مخالف کرده و معتقدند حقوق مربوط به تمتع یا استیفاء را می‌توان به طور جزئی سلب نمود. در مثال‌های ایشان اما خلط مفهومی بین حق و حکم به اباحه صورت گرفته است؛ برای مثال حق فروش خودروی شخصی با حق خرید خودرو توسط آن شخص از یک جنس نبوده؛ مورد اول از عوارض مالکیت ایشان و مورد دوم حکم به اباحه می‌باشد. در فلسفه اسلامی، انسان نمی‌تواند مرجع اسقاط و سلب احکام باشد و طبق نظر مشهور فقها، تنها می‌تواند استفاده از مباحات را به طور جزئی محدود نماید. بدیهی است ضمانت اجرای سرپیچی شخص مسلوب الحق با شخصی که مباحات را بر خود محدود نموده، متفاوت خواهد بود. در این مقاله، نخست، بررسی خواهیم کرد که واژه حق در ماده 959 قانون مدنی آینه‌دار حکم به اباحه بوده یا حق در معنای خاص. نگارنده معتقد است منظور ماده 959 حکم به اباحه بوده و این حکم کلاً یا جزئاً غیرقابل سلب است. در ادامه با فرض صحت این نظر به بررسی آثار و ضمانت اجراهای تمییز این دو مفهوم از یکدیگر خواهیم پرداخت.
 
 
برای دریافت اصل مقاله، از نورمگز و یا مگ ایران ، آدرس های زیر را کپی و در نوار آدرس مرورگر خود وارد نمایید:
مگ ایران:
https://www.magiran.com/paper/2110241
 
نورمگز:
https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1613469
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Deprivation of “right” and restriction of “permission rule” in the Iranian legal system

نویسنده [English]

  • hamed khubyari
Ph.D. Student, private law, Isfahan University, Isfahan, Iran.
چکیده [English]

The majority of the lawyers hold that the ability of waiver is one of the affiliations of the rights and any owner of the right is entitled to waive it. For this reason, they have used from the term “in general” in Article 959 of the Iranian Civil Code an implicational sense and argue that the rights of “possession” or “use” can be partially revoked. In their examples, however, there is a conceptual confusion between the right and the canon of permission; for example, the right to sell a personal car is not of the same kind of the right to buy a car; the first case is the consequence of his/her ownership and the second case is the canon of permission. In the Islamic philosophy, man cannot be the authority for abrogation and revocation of rules, and according to the opinions of the majority of the jurists, he can only limit the use of permissions in part. Obviously, the sanction for defiance of the person whose right is revoked will be different from the person who has limited the permissions on himself. In this article, we will first examine whether the word “right” in Article 959 of the Civil Code is a mirror of permission canon or right in its specific sense. The author believes that the meaning of Article 959 is a rule of permission, and this ruling cannot be waived completely or partially. In the following, assuming the correctness of this view, we will examine the effects and guarantees of distinguishing these two concepts from each other.

کلیدواژه‌ها [English]

  • right
  • permission canon
  • waiver
  • restriction
  • article 959 of the Civil Code
- ابن زهره، حمزه بن علی(1375ق)، غنیة النزوع إلى علمی الأصول و الفروع، به تحقیق ابراهیم بهادری، ج1، چ1، قم: موسسه امام صادق7.
- ابن منظور(1408ق)، لسان العرب، ج3، چ1، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
- احمدی، بابک(1394)، سارتر که می‌نوشت، چ5، تهران: نشر مرکز.
- امامی، سید حسن(1366)، حقوق مدنی، ج4، چ3، تهران: انتشارات کتابفروشی اسلامی.
- انصاری، مرتضی(1391)، مکاسب، حاشیه جواد فخار طوسی، ج10، چ6، قم: نشر مرتضی.
- ایمانیان، فریبرز و دیگران(1382)، «تفسیر حقوق مدنی در قانون مدنی»، نشریه مدرس، دوره 7، ش1.
- بجنوردی، سید محمد بن حسن موسوى.(1401ق)، قواعد فقهیه، ج2، چ3، تهران: موسسه عروج.
- بحرالعلوم، محمد بن محمدتقی(1403ق)، بلغۀ الفقیه، ج1، چ4، تهران: منشورات مکتبۀ الصادق7.
- بحرانی، یوسف(1405ق)، الحدائق الناضره فی احکام العترۀ الطاهره، ج20، چ1، قم: موسسۀ نشر الاسلامی.
- برادران، دلاور(1391)، «لزوم و جواز عقود از دیدگاه وصف حقی یا حکمی»، فصلنامه تحقیقات حقوقی، دوره 15، ش2.
- پورمولا، هاشم(1390)، «حق و حکم در فقه امامیه»، پژوهشنامه حقوق اسلامی، دوره 33، ش1.
- پیل‌وار، رحیم(تابستان 96)، «مطالعه تطبیقی اعراض در فقه و حقوق ایران و حقوق فرانسه»، مطالعات حقوق تطبیقی، دوره 8، ش1.
- تاج‌آبادی، حسین(1390)، شروط صحیح در فقه امامیه، چ1، تهران: نشر میزان.
- توکلی، احمدرضا(1389)، «تفاوت عقود اذنی با نهاد حقوقی اذن»، پژوهشنامه فقه و حقوق اسلامی، ش5.
- جعفری لنگرودی، محمدجعفر(1368)، ترمینولوژی حقوق، چ4، تهران: کتابخانه گنج دانش.
- ــــــــــــــــــــــــ(1388)، حقوق اموال، چ6، تهران: گنج دانش.
- ــــــــــــــــــــــــ(1390)، وصیت، چ3، تهران: گنج دانش.
- جوادی آملی، عبدالله(1389)، فلسفه حقوق بشر، چ6، قم: اسراء.
- ـــــــــــــــــ(1392)، حق و تکلیف در اسلام، چ6، قم: اسراء.
- حکیم، سید محمدتقی(1979م)، الأصول العامة للفقه المقارن، ج1، چ2ف بیروت: مؤسسة آل البیت:.
- حلی، جعفر بن حسن(بی‌تا)، ‌معارج الاصول، تحقیق: محمد حسین رضوی، قم: مؤسسة آل البیت7 لإحیاء التراث.
- خسروی، حامد و دیگران(1395)، «ماهیت رجوع و تمییز آن از مفاهیم مشابه»، مطالعات فقه و حقوق اسلامی، ش 15.
- خوانساری، محمد(1352)، تسدید القواعد فی حاشیۀ الفرائد، چ1، تهران: شیخ محمد قوانینی.
- خویی، سید ابوالقاسم(1412ق)، مصباح الفقاهه، ج7، چ1، بیروت: دارالهادی.
- خمینی، سید روح الله(1421ق)، کتاب البیع، ج5، چ1، تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى;.
- دارائی، محمدهادی(1393)، «ایجاب منبع یک‌جانبه التزام»، فصل‌نامه دیدگاه‌های حقوق قضائی، ش68.
- راغب اصفهانی(بی تا)، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق: محمد سید کیلانی، بیروت: دار المعرفة.
- رحمت‌اللهی، حسین و زهرا پناهی بروجردی(1390)، «بررسی تطبیقی مصلحت در مکاتب فردگرا و جمع‌گرای غربی و فقه امامیه»، حقوق اسلامی، ش28.
- روشن، محمد و مصطفی مظفری(1389)، «بررسی آثار صدور حکم ورشکستگی و رفع آن»، فصلنامه حقوق، دوره 40، ش101.
- ساکت، محمد حسین(1387)، حقوق شناسی، ج1، تهران: نشر ثالث.
- سبحانی تبریزی، جعفر(بی‌تا)، المحصول فی علم الاصول، به تقریر سید محمود جلالی مازندرانی، ج4، قم: مؤسسه الإمام الصادق7.
- سبزواری، محمد باقر(1269ق)، کفایۀ الاحکام، ج2، چ1، قم: موسسه نشر اسلامی.
- سکوتی نسیمی، رضا(1395)، «بررسی فقهی و حقوقی ضمانت اجرای تخلف از شرط ترک فعل حقوقی»، آموزه‌های فقه مدنی، ش13.
- الشریف، محمد مهدی و نصرالله ، جعفری خسروآبادی(1391)، «تصرفات «من علیه‌الخیار» در قانون مدنی و فقه امامیه.(پژوهشی در مبانی مواد 454 و 455 قانون مدنی)»، حقوق اسلامی، س9، ش33.
- شهابی، مهدی و مریم جلالی(1391)، «تأثیرپذیری منبع قاعده‌ی حقوقی از منشأ الزام‌آوری قاعده‌ حقوقی»، مجله حقوقی دادگستری، س76، ش77.
- شهبازی، محمدحسین(1393)، مبانی لزوم و جواز اعمال حقوقی، چ1، تهران: نشر میزان.
- شهیدی، مهدی(1369)، «رابطه انسان با حقوق کلی مدنی و حق اجرای حقوق مدنی»، مجله تحقیقات حقوقی، ش208.
- ـــــــــــــ(1377)، تشکیل قراردادها و تعهدات، چ1، تهران: نشر حقوق‌دان.
- شهیدی، مهدی(1387)، شروط ضمن عقد، چ2، تهران: مجد.
- ــــــــــــ(1391)، مجموعه مقالات حقوقی، چ3، تهران: مجد.
- صدر، سید محمدباقر(1430ق)، دروس فی علم الاصول، ج1، چ5، قم: دارالعلم.
- صفایی، حسین و سید مرتضی قاسم‌زاده(1394)، اشخاص و محجورین، چ19، تهران: سمت.
- صفایی، سید حسین(1382)، حقوق مدنی، قواعد عمومی قراردادها، چ9، تهران: نشر میزان.
- طاهری، حبیب‌الله(1418ق)، حقوق مدنی، ج5، چ5، قم: مؤسسه نشر اسلامی.
- طباطبایی یزدی، محمدکاظم(1410ق)، حاشیة المکاسب‌، ج1، چ1، قم: موسسه اسماعیلیان.
- طباطبایی، سید محمدحسین(1350)، اصول فلسفه و روش رئالیسم، حاشیه مرتضی مطهری، ج2ف چ1، قم: دارالعلم.
- طوسی، محمد بن حسن(1400ق)، النهایة فی مجرد الفقه‌ و الفتاوی، ج1ف چ2، بیروت: دارالکتاب عربی.
- طهرانی، محمدهادی(1374)، «رساله حق و حکم»، تصحیح نعمت‌الله صفری، نامه مفید، س1، ش4.
- عسکری، رضا(1394)، «ماهیت حکم وضعی و تفاوت آن با حکم تکلیفی از منظر اصولیون شیعه»، مجله رسائل، ش4.
- عمید زنجانی، عباسعلی(1390)، قواعد فقه، ج1، چ3، تهران: سمت.
- غروی اصفهانی، محمدحسین(1361)، رسالۀ فی تحقیق الحق و الحکم، ج1، چ2، قم: انوار الهدی.
- فروغی، سید علیرضا(1391)، «آثار و ویژگی‌های حق از دیدگاه فقه امامیه و قانون مدنی»، دانش حقوق مدنی، ش1.
- فروغی، سید علیرضا(1391)، «بررسی فقهی‌ـ حقوقی حق و ملک»، آموزه‌های فقه مدنی، ش5.
- قدسی، احمد(1416ق)، انوار الاصول، تقریر مباحث مکارم شیرازی، ج3، چ1، قم: انتشارات نسل جوان.
- قنواتی، جلیل و دیگران(1392)، «بررسی دیدگاه محقق اصفهانی درباره‌ ملکیت، حق و حکم»، مطالعات اسلامی فقه و اصول، ش92.
- کاتوزیان، امیر ناصر(1391)، اموال و مالکیت، چ36، تهران: نشر میزان.
- ـــــــــــــــــ(1385)، قواعد عمومی قراردادها، ج1، چ7، تهران: سهامی انتشار.
- ـــــــــــــــــ(1388)، حقوق خانواده، ج1، چ1، تهران: شرکت سهامی انتشار و کتابخانه گنج دانش.
- ــــــــــــــــــ(1390)، ایقاع، چ5، تهران: نشر میزان.
- ــــــــــــــــــ(1392)، مقدمه علم حقوق، چ85، تهران: شرکت انتشار.
- ــــــــــــــــــ(1391)، عقود معین، تهران: شرکت سهامی انتشار، چ 11، ج 1، 3 و 4.
- کریمی، عباس و دیگران(1395)، «تأملی در تفکیک ملک، حق و حکم در فقه امامیه»، مطالعات فقه و حقوق اسلامی، س8، ش15.
- کیائی، عبدالله(1388)، قانون مدنی و فتاوای امام خمینی;، ج2، چ2، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی; و انتشارات سمت.
- گرجی، ابوالقاسم(1364)، «حق و حکم و فرق میان آن‌ها»، مطالعات حقوقی و قضائی، ش1.
- لطفی، اسدالله(1392)،«تحلیل حکم فقهی رخصت و عزیمت، مطالعات اسلامی»،  فقه و اصول، س45، ش92.
- محقق داماد، سید مصطفی(1362)، مباحثی از اصول فقه، ج1، چ1، تهران: مرکز نشر علوم اسلامی.
- ــــــــــــــــــــــ(1383)، قواعد فقه، ج1، چ23، تهران: مرکز نشر علوم اسلامی.
- ــــــــــــــــــــــ(1388)، قواعد فقه، ج2، چ9، تهران: سمت.
- ــــــــــــــــــــــ(1388)، نظریه عمومی شروط و التزامات در حقوق اسلامی، چ2، تهران: مرکز نشر علوم انسانی.
- ــــــــــــــــــــــ(1390)، حقوق خانواده نکاح و انحلال آن، چ16، تهران: نشر علوم اسلامی.
- ــــــــــــــــــــــ(1369)، «اعراض از ملک»، تحقیقات حقوقی، ش8.
- مظفر، محمدرضا(1370)، اصول الفقه، ج2، چ4، قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه.
- موحد، محمدعلی(1381)، در هوای حق و عدالت، چ1، تهران: نشر کارنامه.
- موسوی بجنوردی، سید محمد(1419ق)، قواعد فقهیه، ج1، چ2، تهران: انتشارات مجد.
- ـــــــــــــــــــــــــ(1373)، «شرط ترک ازدواج مجدد زوج در ضمن عقد نکاح از جانب زوجه»، حقوقی دادگستری، ش11.
- موسی‌زاده، ابراهیم(1390)، «بررسی حقوق انسان از دو دیدگاه غرب و اسلام»، حکومت اسلامی، ش4.
- میرزای قمی، ابوالقاسم(1413ق)، جامع الشتات فی اجوبۀ السوالات، ج3، چ1، تهران: انتشارات کیهان.
- میلانی، سید محمدهادی(1395ق)، محاضرات فی فقه الامامیة، کتاب البیع، چ2، مشهد: دانشگاه فردوسی.
- نائینی، میرزا محمدحسین(1422ق)، منیۀ الطالب، ج1، چ3، تهران: المکتب المحدیه.
- نبویان، سید محمود(1393)، «معنا و لوازم حق تکوینی و حق اعتباری»، آیین حکمت، س6، ش21.
- ــــــــــــــــــ(1387)، «جستاری در انواع حق»، معرفت فلسفی، س5، ش4.
- نجفی خوانساری، موسی بن محمد(1418ق)، تقریر میرزا محمدحسین النائینی، ج3، چ1، قم: موسسه نشر اسلامی.
- نجفی، محمدحسن(1981م)، جواهر الکلام، تحقیق: علی آخوندی، ج23، چ7، بیروت: دار احیا التراث عربی.
- نراقی، احمد(1408ق)، عواید الایام، چ3ف قم: نشر بصیرتی.
- نعمت اللهی، اسماعیل(1391)، «اثر تعهد به تملیک در فقه امامیه و حقوق ایران»، فقه و اصول، س44، ش89.
- ـــــــــــــــــــ(1393)، «بررسی نظریه مَلِکَ اَن ‌یَملِک(حق تملک)»، حقوق اسلامی، دوره 11، ش41.
- ــــــــــــــــــــ(1388)، «ضمانت اجرای شرط فعل حقوقی»، حقوق اسلامی، س6، ش23.
- وحید خراسانی، حسین(بی‌تا)، منهاج الصالحین، ج3، قم: مدرسة الامام باقر العلوم7.
- هاشمی شاهرودی، سید محمود(1393)، درس خارج فقه.
- Donnelly, Jack.(2003) Universal Human Rights in Theory and Practice, Cornell University Press.
- Watts, Michael.(2003), Kierkegaard, London: Oneworld Publications.
- Stell, Lance K.(1979), “Dueling and the Right to Life”, The University of Chicago Press, Vol. 90.
Stern, Craig A, Jones, Gregory M.(2008), “The coherence of natural inalienable rights”, UMKC Law Review, Vol. 76.