چالش‌های احتمالی مناسبت «حکم» و «موضوع» در استنباط احکام

نوع مقاله : مقاله علمی ترویجی

نویسندگان

1 دانشیار گروه الهیات دانشگاه فرهنگیان (پردیس شهید بهشتی) خراسان رضوی

2 دانش آموخته دکترای الهیات دانشگاه یاسوج

چکیده

مناسبت میان حکم و موضوع به این معناست که هنگام شنیدن حکمی شرعی، مناسبت­ها و ملاک­هایی برای شکل گرفتن چنین حکمی، به ذهن افراد تبادر می‌کند، به گونه­ای که به صورت امر ارتکازی عرفی در می­آید. این مناسبت­ها، موجب تخصیص حکم یا تعمیم آن می­شود. عرف و فهم عمومی بر مبنای تأثیر زمان و مکان در استنباط احکام شرعی و با توجه به کشف مقاصد شریعت، به برداشت­های جدید دست یافته و ظهور جدیدی را برای نصوص به ارمغان می‌آورد. که این ظهورات جدید، در جهت پاسخگویی به مسائل مستحدثه راهگشا خواهد بود. مناسبت‌های حکم و موضوع قراین لبی متصل می‌باشند که منشأ انصراف در الفاظ می‌گردد. در این پژوهش، ابعاد و زوایای تناسب حکم و موضوع، از جهاتِ تعریف و دلیلِ حجیت مورد تحلیل قرار می­گیرد و به این پرسش پاسخ می­­دهد که مناسبت حکم ­­و ­­­موضوع با چه چالش­هایی روبرو بوده و راهکارهای برون رفت از آنها چیست؟ اگر چه چالش­هایی از جمله تلقی یکسان انگاری مناسبت حکم و موضوع با قیاس وجود دارد ولی با تنقیح ضوابط و لوازم این قاعده و بیان تاثیر آن بر شکل­گیری ظهور، می­توان از این چالش­ها رهایی­ یافت و حجیت مناسبت حکم و موضوع به عنوان یک قرینه در برداشت از ادله را به اثبات رساند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Possible challenges of the appropriateness of "edict" and "subject" in inferring the edicts

نویسندگان [English]

  • Abulfadl Alishahi Qalajuqi 1
  • mahdi dehghani simkani 2
1 Associate Professor at Department of Theology, Farhangian University (Shahid Beheshti Campus), Khorasan Razavi
2 tt
چکیده [English]

The appropriateness between the edict and the subject means that when hearing a religious ruling, the occasions and criteria for the formation of such a ruling come to the minds of individuals, so that it becomes a matter of customary association. This appropriateness leads to the reduction or generalization of the edict. Custom and public understanding, based on the effect of time and place in inferring the Shari'a rulings and considering the discovery of the purposes of the Shari'a, achieves new interpretations and brings new manifestations to the texts. These new manifestations will pave the way for responding to the emerging issues. The appropriateness of the edict with the subject is a connected non-textual sign, which is the source of the tendency in the words. In this study, the dimensions and angles of appropriateness of the edict and the subject are analyzed in terms of the definition and reason of the authority and answers the question of what challenges the appropriateness of the edict and the subject faced and what are the ways out of them? Although there are challenges such as considering oneness between the appropriateness of the edict and the subject and analogy, but by refining the rules and requirements of this rule and expressing its impact on the formation of manifestations, we can get rid of these challenges and prove the authority of appropriation of the edict and the subject as a sign for interpretation of the evidence.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ertekaz
  • authority
  • manifestation
  • religious edict
  • custom
  • appropriation of the edict and the subject
  • non-immediacy
قرآن کریم(ترجمه مکارم شیرازی)
- ابن‌بابویه، محمدبن‌علی(1386)، علل الشرائع، قم: انتشارات داورى.
- ابن براج طرابلسى، عبد العزیز(1411ق)، جواهر الفقه‌- العقائد الجعفریه، قم: دفتر انتشارات اسلامى.
- ابن براج، عبدالعزیز(1406ق)، المهذب، قم: دفتر انتشارات اسلامى.
- ابن‌فارس، ابوالحسین(1404ق)، معجم مقاییس اللغه، قم: انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه.
- ابن‌منظور، محمد بن مکرّم(1405ق)، لسان العرب، قم: نشر الادب الحوزة.
- استرآبادى، محمد امین(1426ق)، الفوائد المدنیة و بذیله الشواهد المکیه، قم: دفتر انتشارات اسلامى.
- اسفندیاری، رضا(1396)، «قرینه مناسبت حکم و موضوع و کارایی آن در استنباط احکام»، کاوشی نو در فقه، س24، ش1، ص26-7.
- اصغری، علیرضا، حسین سنایی و محمد رضا آرمیون،(۱۳۹۴)، «تناسب بین حکم و موضوع از دیدگاه آیت الله شبیری زنجانی»، مجله تا اجتهاد، پیش‌شماره ۱۴، ص20-5.
- اصفهانى(رازى نجفى)، محمد تقى(1427ق)، تبصرة الفقهاء، قم: مجمع الذخائر الإسلامیه.
- انصاری، مرتضی(1415ق)، کتاب ‌الطهاره، قم: کنگره جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصارى.
- ــــــــــــــ(1415ق)، فرائد الاصول، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
- ــــــــــــــ(1416ق)،مطارح الانظار، قم: کنگره جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصارى.
- ایروانى، على(1422ق)، الأصول فی علم الأصول، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم‏.
- آشتیانى، محمد حسن(1403ق)، بحر الفوائد فی شرح الفرائد، قم: کتابخانه حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی;.
- بحرانی، محمد سند(1415ق)، سند العروة الوثقى - کتاب الطهاره، قم: انتشارات صحفی.
- برقى، احمد بن محمد بن خالد(1371ق)، المحاسن، قم: دار الکتب الإسلامیه.
- جعفرى تبریزى، محمدتقى(1419ق)، رسائل فقهى، تهران: مؤسسه منشورات کرامت.
- حر عاملی، محمد بن حسن(1409ق)، تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، قم: انتشارات مؤسسه آل البیت:.
- حسینی روحانی، محمد صادق(1412ق)، فقه الصّادق7، قم:  انتشارات مؤسسه دار الکتاب.
- حسینی سیستانی، سید علی(1414ق)، قاعدة لاضرر و لاضرار، قم: مکتبة آیت الله سیستانی.
- حکیم، سید محمد تقی(1418ق)، اصول العامّة فی فقه المقارن، قم: مجمع جهانی اهل بیت:.
- حکیم، سید محسن(1404ق)، مستمسک العروة الوثقی، قم: مکتبة آیت الله العظمی المرعشی.
- خرازى، محسن(1422ق)، عمدة الأصول، قم: مؤسسه در راه حق.
- خمینی، سید روح الله(1421ق)، کتاب البیع، تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار الامام الخمینی;.
- ــــــــــــــــــ(1373)، مناهج الوصول الی علم الاصول، تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی;.
- خویی، سید ابوالقاسم(1421ق)، موسوعة الامام الخویی، قم: مؤسسة احیاء آثار الامام الخویی.
- ــــــــــــــــــ(1421ق)، المستند فی شرح العروة الوثقی: کتاب الصلاة، تقریر مرتضی بروجردی، قم: موسسة احیاء آثار الامام الخویی.
- راد، علی و فضل الله غلامعلی‌تبار(1392)، «نقش سیاق در نظریه اصولی شیخ مرتضی انصاری»، پژوهش‌های فقهی، ش4، ص40-17.
- رفاعى، عبدالجبار(1421ق)، محاضرات فی أصول الفقه شرح الحلقة الثانیة، قم: مؤسسه دار الکتاب الاسلامی.
- روحانى، محمد حسین(1413ق)، منتقى الأصول، قم: انتشارات دفتر آیت الله سید محمد حسین روحانی.
- زحیلی، وهبه(1388)، الوجیز فی اصول الفقه، تهران: انتشارات دار الاحسان.
- سبحانی تبریزی، جعفر(1383)، أصول الفقه المقارن فیما لا نص فیه، قم: انتشارات مؤسسه الامام الصادق7.
- شبیرى زنجانى، سید موسى(1419ق)، کتاب نکاح، قم: مؤسسه پژوهشى رأى‌پرداز.
- شوکانی، محمدبن‌علی(1412ق)، ارشاد الفحول الی تحقیق علم الاصول، تحقیق از محمد سعید بدری ابومصعب، بیروت: دار الفکر.
- صدر، سید محمد باقر(1391)، بحوث فی شرح العروه الوثقی، نجف: انتشارات الآداب.
- ـــــــــــــــــــ(1417ق)، بحوث فی علم الاصول، قم: موسسه دائرۀ المعارف فقه اسلامی.
- ـــــــــــــــــــ(1418ق)، دروس فی علم الاصول، قم: موسسۀ النشر الاسلامی.
- طباطبایى حکیم، سید محمد سعید(1428ق)، الکافی فی أصول الفقه، بیروت: انتشارات دارالهلال.
- طبرسى، احمد بن على(1403ق)، الاحتجاج، مشهد: نشر مرتضى.
- علامه حلى، حسن بن یوسف(1404‍ق)، مبادئ الوصول إلى علم الأصول، قم: المطبعة العلمیه.
- علیدوست، ابوالقاسم(1388)، فقه و عرف، تهران: انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
-  علیشاهی قلعه‌جوقی، ابوالفضل(1392)، «مقایسه مفهوم مذاق شریعت با مصلحت و مقاصد شریعت» ش36، ص110-79.
- علیشاهی قلعه‌جوقی و همکاران(1395)، «مبانی حجیّت «ظنّ متآخم به علم» و سازوکارهای تشخیص آن»، جستارهای فقهی و اصولی.
- علیشاهی قلعه‌جوقی، ابوالفضل و اردوان ارژنگ(1391)، «مناسبت حکم و موضوع، کارکردها و سازوکارهای تشخیص در بیان فقیهان»، مطالعات اسلامی فقه و اصول، ص86-67.
- فاضل آبى، حسن بن ابى طالب(1417ق)، کشف الرموز فی شرح مختصر النافع، قم: دفتر انتشارات اسلامى.
- فاضل تونی، محمد حسین(1415ق)، الوافیه فی اصول الفقه، قم: مجمع الفکر الاسلامی.
- فاضل لنکرانی، محمد(1383)، القواعد الفقهیه، قم: مرکز فقهی ائمه اطهار:.
- ـــــــــــــــــــ(1408ق)، تفصیل الشریعه فی شرح تحریر الوسیله: کتاب الصلاة، قم: [بی­نا].
- فاضل مقداد، مقداد بن عبد اللّه(بی­تا)، کنز العرفان فی فقه القرآن، ترجمه عبدالرحیم عقیقى بخشایشى قم: انتشارات پاساژ قدس.
- قاینی، محمد(1427ق)، المبسوط فی فقه المسائل المعاصره، قم: نشر مرکز فقه الائمه الاطهار:.
- کلینى، محمد بن یعقوب(1407ق)، الکافی، تهران: انتشارات دار الکتب الإسلامیه.
- مجلسی، محمد باقر(1403ق)، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار:، بیروت: مؤسسۀ الطبع و النشر.
- مجلسی، محمدباقر(1404ق)، مرآة العقول فی شرح أخبار آل‌الرسول9، تهران: دار الکتب الإسلامیه.
- مدنی کاشانی، رضا(1411ق)، براهین الحج للفقهاء والحجج، کاشان: مدرسه علمیه آیت الله کاشانی.
- مرتضوی لنگرودی، سید محمد حسن(1412ق)، الدر النضید فی الاجتهاد و الاحتیاط و التقلید، قم: مؤسسه انصاریان.
- مرعشی نجفی، سید شهاب‌ (1422ق)، القول الرشید فی الاجتهاد و التقلید، تقریر عادل علوی، قم: کتابخانه حضرت آیت‌الله مرعشی نجفی.
- مروج، محمد جعفر(1415ق)، منتهی الدرایة فی توضیح الکفایه، [بی‌‌جا]: دار الکتاب جزایر.
- نائینی، محمد حسین(1352)، اجود التقریرات، قم: مطبعه العرفان.
- نجفی، محمد حسن(1404ق)، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تهران: دار الکتب الاسلامیه.
- نراقى، محمد مهدى(1422ق)، جامعة الأصول، قم: انتشارات کنگره بزرگداشت محققان نراقی‏.
- هاشمی شاهرودى ، سید محمود(بی­تا)، کاوشى درباره اختیار ولى امر در عفو کیفرها، مجله فقه اهل بیت:، ش7، قم: مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت:.
یوسفی‌مقدم، محمد صادق(1357)، «ضرورت بازنگری در مبانی و روایات قیاس»، مجله کاوشی نو در فقه اسلامی، ش15.