تبیین اصطلاح‌ فقهی «قضیهٌ فی واقعه» از منظر قضایای منطقی

نوع مقاله : مقاله علمی ترویجی

نویسندگان

1 دانشیار دانشگاه علامه طباطبایی

2 دانشگاه علامه طباطبایی

چکیده

اصطلاح «قضیهٌ فی واقعه» که در مقام اشاره به احادیث صادر شده پیرامون موضوعی خاص به‌کار می‌رود، یکی از عبارات رایج در ادبیات فقه اسلامی است که به‌رغم تأثیرگذاری بر ابواب گوناگون، تعریفی روشن از آن در کتب فقهی ارائه نشده است. در این بین، وجود کلمه­ «قضیه» در ساختار شکلی این اصطلاح، شاخصی است که بر وجود ارتباط آن با سرفصل قضایا در علم منطق دلالت می‌کند و به ‌علاوه سابقه ارتباطات بین دو دانش فقه و منطق نیز  بر این مطلب صحه می‌گذارد. در این مقاله کوشش بر آن است تا بر تناسب قضایای شخصیه با «قضیه فی واقعه» در فقه تأکید گردد و به نظریاتی که آن را قضیه خارجیه محسوب می‌کنند انتقاداتی وارد شود. تفاوت مهم بین این دو قضیه ناشی از آن است که قضایای خارجیه در علم منطق دارای ارزش برهانی هستند، اما قضایای شخصیه فاقد این خصیصه می‌باشند. با اتخاذ این دیدگاه، مقاله حاضر در پی فهم  اصطلاح قضیه فی واقعه با کنکاش در ریشه‌های آن در علم منطق است و در این مسیر به زمینه‌ها و اقتضائات فقهی که باعث تغییر در ساختار شکلی قضیه شخصیه و تبدیل عنوان آن به «قضیه فی واقعه» شده است، نیز می‌پردازد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Traditions on a Particular Subject in the Context of Logical Propositions

نویسندگان [English]

  • Habibollah Rahimi 1
  • Fatemeh Torof 2
1 Associated professor at Allamah Tabatabaee University
2 allameh tabatabaie university
چکیده [English]

The idiom of “qaziyya fi wagheaa” which is normally used to refer to traditions with a particular subject, is one of the most common terms in the Islamic jurisprudential literature. Despite the importance of this heading, no comprehensive definition of it has been provided. Jurists’ silence about this topic- Which can effectively limit the scope of general rules- makes this hypothesis that its definition has already been imposed: 
The word of “proposition” in the structure of this term is an important indicator predicates its relation to the topic of the propositions in logic. In addition the precedent of interactions between jurisprudence and logic amplifies this hypothesis. In this regard, it is assumed that the two areas of jurisprudence and logic have been linked with each other throughout history. This article attempts to analyze this term in the context of singular propositions in Logic and criticize those views that consider this term as external propositions. The difference between the two is that unlike singular propositions, external propositions have argumentative value. Adopting this perspective, this article tries to understand the concept of the idiom of “qaziyya fi wagheaa” by discovering its roots in logic.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Tradition on a Particular subject
  • singular propositions
  • external propositions
  • factual propositions
  • Islamic Jurisprudence
- ­­­­­­­­­­­­­­­ابن‌سینا، حسین ‌بن عبدالله(1403ق)، اشارات، ج1، چ2، تهران: دفتر نشر کتاب
- ــــــــــــــــــــــ(1404ق الشفاء، ج1، قم: انتشارات مکتبه آیت الله العظمی مرعشی;.
- اسحاق‌نیا تربتی، محمدرضا(1368)، منطقیات(شرح مبسوط شرح شمسیه)، ج1، چ1، قم: نشر مرتضی.
- امیرزاده جیرکلی، منصور(1384)، « قضیه حقیقیه و خارجیه و کاربرد آن در اصول فقه»، مجله فقه و مبانی حقوق، س1، پیش‌شماره3.
- تفتازانی، سعدالدین مسعود(1381)، تهذیب المنطق، تهران: مکتبه الاسلامیه.
- توکلی، احمد و محمدکاظم رحمان­ستایش(1390)، «خطاب­های کلی و آثار آن»، پژوهش­نامه فقه و حقوق اسلامی، س4، ش7.
- حائری یزدی، مهدی(1361)،  کاوش­های عقل نظری، چ2، تهران: امیر کبیر.
- حر عاملی، محمد بن حسن(1416ق)، وسائل الشیعۀ الی تحصیل مسائل الشریعه،ج1، چ3، قم: موسسۀ آل البیت: لاحیاء التراث
- خوانساری، سید احمد(1405ق)، جامع المدارک فی شرح المختصر النافع، ج2، چ7، قم: مؤسسه اسماعیلیان.
- خوانساری، محمد(1376)، فرهنگ اصطلاحات منطقی، چ2، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- خویی، سید ابوالقاسم(1409ق)،  کتاب الحج، ج5، قم: انتشارات مدرسه دارالعلم.
- ــــــــــــــــــــ(1411ق)،مصباح الفقاهه،ج2، قم: مکتبه الداوری.
- زارعی سبزواری، عباسعلی(1373)، شرح منظومه حکیم سبزواری، تهران: انشارات مشکات.
- زارعی، محمد مهدی(1389)، «الگوهای دینی و سازگاری آن‌ها با مقتضیات زمان»، مجله مطالعات اسلامی(فلسفه و کلام)، س42، ش84.
- سعیدی، گل‌بابا(1380)، قضایا در منطق ارسطویی و تحول آن در اسلام، تهران: انتشارات مشکات.
- سلمان­پور، محمد جواد(1382)، «بررسی تطبیقی دیدگاه‌های نائینی و امام خمینی; در علم اصول»، مجله مطالعات اسلامی، ش61.
- سلیمانی امیری، عسکر(1373)، «قضایای حقیقیه، خارجیه، لابتیه»، مجله معرفت، س32، ش4.
- سهروردی، شهاب‌الدین یحیی(1391)، الحکمۀ الاشراقیه( کتاب حکمه الاشراق)، تحقیق: محمد ملکی، ج1، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- شریفی، عنایت‌الله(1379)، «فقه و اخلاق»، مجله فلسفه و کلام، ش16و15.
- صلیبا، جمیل(1381)، فرهنگ فلسفی، ترجمه منوچهری صانعی دره‌بیدی، چ2، تهران: انتشارات حکمت.
- طوسی، محمد بن حسن(1363)، الاستبصار، ترجمه حسن موسوی خرسان، چ4، تهران: دار الکتب الاسلامیه.
- عابدی­شاهرودی، علی(1385)، «فلسفه علم اصول فقه»، مجله پژوهش و حوزه، س7، ش4و3. 
- عاملی، زین­الدین علی(شهید ثانی)(بی‌تا)، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، ج4، موسسه معارف اسلامی.
- عباسیان چالشتری، محمد علی(1380). «مسأله معدومات، وجود ذهنی و قضیه­ی حقیقیه»، مقالات و بررسی­ها، سال سی و چهارم، شمار 70
- عباسیان چالشتری، محمد علی(1381)، «یک نظریه درباره­ اسامی خاص- توصیفات معرفه»، مقالات و بررسی­ها، س35، ش72.
- عرب­صالحی، محمد(1389)، «تاریخ­مندی شریعت: بدعت یا نوآوری»، کتاب نقد، س12، ش54.
- فخر رازی، محمد بن عمر(1381)، منطق الملخص، به تحقیق احمد فرامرز قراملکی و آدینه اصغری نژاد، تهران: دانشگاه امام صادق7.
- فلاحی، اسدالله(1389)، «قضایای حقیقیه و خارجیه نزد خونجی»، مجله فلسفه، س38، ش2.
- ــــــــــــ(1386)، «صورت­بندی جدیدی از قضایای حقیقیه و خارجیه»، مجله آینه معرفت، س5، ش11.
- قائمی­نیا، علی­رضا(1374)، «قضیه­ لابتیه، مجله معرفت، س4، ش12.
- قوام صفری، مهدی(1370)، «ارزیابی تجربه در برهان»، پژوهش­های فلسفی، س34، ش138و139.
- کرجی، علی(1380)، «قضیهٌ فی واقعه»، مجله­ فقه، س8، ش27و28.
- گودمن، نلسون(1390)، «بررسی قضایای حقیقه منطق‌دانان مسلمان و گزاره­های قانون وار به تقریر گودمن»، ترجمه احمد عبادی و فرامرز قراملکی، مجله فلسفه و کلام اسلامی، س44، ش1.
- محمدزاده، رضا و احمد عابدی(1388)، «دوگانه­ حقیقیه، خارجیه و نقش آن در برهان»، پژوهشنامه فلسفه دین و معرفت­شناسی، س7، ش2.
- مرادی افوسی(1380)، معرفت‌شناسی قضایای حقیقیه و خارجیه، چ1، تهران: مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر.
- مشایی، محمدرضا(1386)، «بحث تحلیلی درباره­ شناخت قضیه و برخی مطالب مربوط به آن»، مجله مطالعات اسلامی، ش35و36.
- مطهری، مرتضی(1366)، شرح مبسوط منظومه، ج1و2، چ4، تهران: انتشارات حکمت.
- مظفر، محمد(1366)، المنطق، چ4، قم: موسسه مطبوعاتی اسماعیلیان.
- مکی، شمس­الدین محمد(شهید اول)(1419ق)، ذکری الشیعه فی احکام الشریعه، قم: موسسۀ آل البیت: لاحیاء التراث.
- ملایری، موسی(1385)، «تطبیقی پیرامون قضایای کلی و جزئی در منطق جدید و قدیم»، مجله حکمت و فلسفه، س2، ش8.
- ملکیان، مصطفی(1384)،«مباحث الفاظ اصول فقه در میان دانش­های زبانی:تبارشناسی مباحث لفظی علم اصول»، نقد و نظر، س10، ش3و4.
- موحد، ضیاء(1374)، واژه‌نامه توصیفی منطق، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
-  نائینی، محمدحسین(1412ق)، فوائد الاصول، تقریرات محمد علی کاظمی خراسانی، قم: موسسه نشر اسلامی.
- نراقی، احمد بن محمد مهدی(1415ق)، مستند الشیعه، ج17، قم: موسسه آل البیت:.
- نراقی، احمد بن محمد مهدی(1417ق)، عوائد الایام، قم: مرکز النشر التابع لمکتب الاعلام الاسلامی.
- وکیل‌آباد، فرج‌بهزاد(1388)، «حکم حکومتی و مبانی استنباط آن»، آموزه‌های فقه مدنی،  ش2.