تحلیل فقهی، حقوقی قوانین مرتبط با مصادره اموال

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه فقه و حقوق اسلامی، دانشکده الهیات، دانشگاه یزد، یزد، ایران

چکیده

مصادره اموال از دیرباز یکی از مجازات‌های مرسوم در جوامع مختلف بوده است تا جایی که می­توان جلوه‌هایی از آن را در روم، یونان و ایران باستان مشاهده نمود. بعد از ظهور اسلام نیز از زمان خلفا همواره مصادره اموال به عنوان یک مجازات مطرح بوده است. در زمان حاضر هم ضمن مواد قانونی متعددی می­توان مصادیق آن را یافت. پژوهش حاضر با روش توصیفی، تحلیلی ابتدا به بررسی لغوی و اصطلاحی «مصادره» پرداخته است و برای تبیین ماهیت آن، واژگان مشابه آن مانند ضبط اموال، سلب مالکیت و... را مورد بررسی قرار داده که در نهایت می­توان ماهیت مصادره را «سلب دائمی مالک از حقوق مالکانه توسط حکومت و تملیک آن اموال به دولت بدون عوض» معرفی نمود. در گام بعد، مبانی فقهی مصادره اموال به عنوان مجازات مورد بررسی قرار می‌گیرد که در نتیجه می­توان گفت مشهور فقهای اسلامی، اعم از اهل سنت و امامیه قائل به مشروعیت مصادره اموال به منظور مجازات شده و برای این نظریه ادله فراوانی از جمله مشروعیت تعزیر مالی و روایاتی از سیره معصومینD از جمله ماجرای تخریب مسجد ضرار توسط پیامبر اکرم` و به آتش‌کشیدن محله شراب‌فروشان توسط امیرالمومنینG و نیز شواهدی از سیره اصحاب مانند برخی افعال خلیفه دوم آورده‌اند. با این همه، تمامی این ادله قابل خدشه هستند، زیرا گرچه مشروعیت تعزیر مالی قابل دفاع است و مشهور فقها آن را پذیرفته‌اند، اما نمی­توان مصادره اموال را مصداق آن دانست، زیرا تعزیر مالی عبارت است از الزام به پرداخت جریمه، و مصادره اموال عبارت است از سلب مالکیت اموال موجود، که این دو پدیده با هم تفاوت ماهوی دارند. روایات مورد استناد در این زمینه نیز به خاطر خدشه‌های سندی و دلالی بسیاری که دارند، قابل پذیرش نبوده و سیره اصحاب هم فاقد حجیت است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Jurisprudential-Legal Analysis of Codes Related to Confiscation of Property

نویسنده [English]

  • Hojjat Azizollahi
Assistant Professor, Department of Fiqh and Islamic Law, Faculty of Theology, Yazd University, Yazd, Iran
چکیده [English]

   Confiscation of property has been one of the common punishments in different societies for a long time, which can be seen in ancient Rome, ancient Greece, and ancient Iran. After the advent of Islam, the confiscation of property has always been considered as a punishment since the time of Rāshidūn Caliphs or al-Khulafāʾ al-Rāshidun (Arabic: الخُلَفاء الرّاشِدون). We can find examples of this in several legal articles at the present time. The present study, using a descriptive-analytical method, first examines the lexical and terminological terms of confiscation, and has been examined similar terms such as confiscation of property, expropriation, etc. in order to explain the nature of confiscation. Finally, the nature of confiscation can be introduced as “the permanent deprivation of the owner’s property rights by the government and the acquisition of those properties to the government without compensation”. Then, the jurisprudential foundations of confiscation of property as a punishment are examined, and it can be said as a result, that well-known Islamic jurists or fuqahāʾ (Arabic: فُقَهاء; translated as “jurists”), including Ahl as-Sunnah (Arabic: أَهْل السُّنَّة) and Imāmiyya (Arabic: امامیّه), believe in the legitimacy of confiscation of property for the purpose of punishment and there are many proofs for this theory, including the legitimacy of financial taʿzīr (pecuniary punishment) and narrations from sīra (conduct) of the Infallible Imams (al-ʾAʾimmah al-Maʿṣūmūn) ʿalayhim al-ṣalātu wal-salām, such as the story of the destruction of Masjid al-Ḍirār (Arabic: مَسْجِد الْضِّرار) by the Prophet ṣallā llāhu ʿalayhī wa-ʾālihī wa-sallam and the burning of the neighborhood of wine sellers by Imām ʾAmīr al-Muʾminīn (Arabic: أمیرالمُؤْمنین) ʿalayhi al-ṣalātu wal-salām, etc. They have also brought evidence from the sīra (conduct) of the Companions of the Prophet Muhammad “PBUH”, or Ṣaḥāba (Arabic: الصَّحابة), such as some of the actions of the second caliph. However, all these arguments can be distorted, because although the legitimacy of financial taʿzīr (pecuniary punishment) is defensible and has been accepted by well-known jurists, confiscation of property cannot be considered as an example of it, because financial taʿzīr (pecuniary punishment) is the obligation to pay a fine, and confiscation of property is the expropriation or deprivation of existing property, which is fundamentally different from each other. The aḥādīth (Arabic: أحادیث, singular: ḥadīth, traditions and narrations) cited in this regard are also not acceptable due to their many documentary and signifying defects, and sīra (conduct) of the companions is also lacking in validity.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Confiscation
  • Taʿzīr or discretionary punishment (Arabic: التَعْزیر)
  • Pecuniary punishment
  • Seizure of property
  • Expropriation
  • قرآن کریم

    نهج‌البلاغه

    • اباذری فومشی، منصور(1391)، قانون اجرای احکام مدنی در نظم حقوق کنونی، تهران: نشر خرسندی.
    • ابن اثیر جزرى، مبارک بن محمد(بی‌تا)، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، قم: مؤسسه مطبوعاتى اسماعیلیان.
    • ابن اخوه، محمد(بی‌تا)، معالم القربة فی طلب الحسبه، لندن: دار الفنون کمبریج.
    • ابن تیمیه، احمد(1425)، الحسبه، [بی‌جا]: [بی‌نا].
    • ابن حزم، علی بن محمّد(بی‌تا)، المحلّی، تحقیق احمد محمد شاکر، بیروت: دارالفکر.
    • ابن حنبل، احمد بن محمد(1416)، مسند الامام احمد بن حنبل، بیروت: مؤسسة الرسالة.
    • ابن عابدین، محمّد امین(1415)، حاشیه رد المختار علی الدر المختار، بیروت: دار الفکر، 1415ق.
    • ابن قدامه، حنبلی، عبدالله بن احمد(بی‌تا)، المغنی، بیروت: دارالکتب الاسلامیه.
    • ابن ماجه، محمد(1430)، سنن ابن ماجه، قاهره: دار الرساله العالمیه.
    • ابن منظور، محمد بن مکرم(1363)، لسان العرب، چ3، بیروت: دار صادر.
    • ابن نجیم مصری، زین الدین بن ابراهیم(1418)، البحر الرائق، لبنان: دارالکتب العلمیه.
    • ابو الصلاح حلبى، تقى‌الدین بن نجم الدین(1403ق)، الکافی فی الفقه، اصفهان: کتابخانه عمومى امام امیرالمؤمنینG.
    • ابو داوود سجستانی، سلیمان(1410)، سنن ابی داوود، سعید محمد اللحام، بیروت: دار الفکر.
    • امینی، عبدالحسین(1378)، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، تهران: بنیاد بعثت.
    • بخاری، محمّد بن اسماعیل(1401ق)، صحیح بخاری، بیروت: دار الفکر.
    • بروجردی عبده، محمد(1386)، حقوق مدنی، تهران: مجد.
    • برهان الدین یعمری، ابراهیم(1406)، تبصرة الحکام فی أصول الأقضیة ومناهج الأحکام، قاهره: مکتبه الکلیات الأزهریه.
    • بهوتی، منصور بن یونس(بی‌تا)، الروض المربع شرح زاد المستقنع، بیروت: دار المؤید/ مؤسسه الرساله.
    • ترمذی، محمد(1395)، سنن الترمذی، حلب: شرکة مکتبة و مطبعة مصطفى البابی الحلبی.
    • جزیری، عبدالرحمن(1424)، الفقه علی المذاهب الأربعه، بیروت: دارالکتب العلمیه.
    • جعفری لنگرودی، محمدجعفر(1398)، ترمینولوژی حقوق، تهران: گنج دانش.
    • جندی، عبدالملک(1320)، موسوعة الجنایة، بیروت: دار المولفات القانونیه.
    • حر عاملى، محمد بن حسن(1409)، وسائل الشیعه، قم: مؤسسه آل البیتD.
    • خمینى، سید روح اللّه(1424)، توضیح المسائل، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
    • درینی، فتحی(1429)، بحوث المقارنة فی الفقه الاسلامی و اصوله، بیروت: موسسة الرسالة.
    • رواس قلعه جی، محمد(1408)، معجم لغة الفقهاء، بیروت: دار النفائس للطباعه والنشر والتوزیع، 1408 ق.
    • زبیدى، سید محمد مرتضى(1414)، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت: دار الفکر للطباعه و النشر و التوزیع.‍
    • زرکشی، محمد(1376)، البرهان فی علوم القرآن، بیروت: دار إحیاء الکتب العربیه عیسى البابى الحلبی و شرکائه.
    • زرگری نژاد، غلامحسین(1378)، تاریخ صدر اسلام، تهران: سمت.
    • زعیلی، فخر الدین عثمان بن علی(1313)، تبیین الحقائق شرح کنز الدقائق وحاشیه الشِّلْبِی، قاهره: المطبعه الکبرى الأمیریه – بولاق.
    • سبحانی، جعفر(1388)، الوسیط فی علم الاصول، قم: موسسه امام صادقG.
    • شاه حسینی، رضا(1390)، مستثنیات دین، تهران: انتشارات جنگل.
    • شوکانی، محمّد بن علی(1973)، نیل الاوطار من احادیث سید الاخبار، بیروت: نشر دار الجلیل.
    • صافى گلپایگانى، لطف الله(بی‌تا)، التعزیر، أحکامه و حدوده، [بی‌جا]: [بی‌نا].
    • طباطبایی، سید محمدحسین(1392)، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات.
    • طبرسی، احمد(1415)، مجمع البیان، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
    • طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن(1378)، المبسوط، چ3، تهران: مکتبه مرتضوی.
    • عاملى، یاسین عیسى(1413)، الاصطلاحات الفقهیه فی الرسائل العملیه، بیروت: دار البلاغه للطباعه و النشر و التوزیع‌.
    • علامه حلّى، حسن بن یوسف(1420)، تحریر الأحکام الشرعیة على مذهب الإمامیة، قم: مؤسسه امام صادقG.
    • علی پاشا، صالح(139)، سرگذشت قانون، تهران: دانشگاه تهران.
    • عنایت، حمید(1349)، سیاست ارسطو، تهران: شرکت سهامی کتابهای جیبی.
    • غزالی، محمد(1429)، شفاء الغلیل فی حل مقفل خلیل، قاهره: مرکز نجیبویه للمخطوطات و خدمة التراث.
    • ـــــــــــــــ(1419)، المنخول من تعلیقات الأصول، بیروت: دار الفکر المعاصر، 1419ق.
    • فاضل لنکرانی، محمد(1377)، سیری کامل در اصول فقه، قم: فیضیه.
    • فرهنگ، منوچهر(1388)، فرهنگ علوم اقتصادی، تهران: ذهن آویز.
    • کاشف الغطاء، محمدحسین(1422)، تحریر المجله، نجف: المجمع العلمی التقریب بین المذاهب الاسلامی.
    • کراع النمل، علی(1988م)، المُنَجَّد فی اللغة، قاهره: عالم الکتب.
    • گروهی از مولفین(1404)، الموسوعة الفقهیة الکویتیة، کویت: وزارة الأوقاف والشئون الإسلامیة.
    • گلپایگانى، سید محمد رضا(1413)، کتاب القضاء، قم: دار القرآن الکریم.
    • مجلسى، محمد باقر(1404)، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، تهران: دار الکتب الإسلامیه.
    • محمدی، حمید(1375)، ضبط مصادره و استرداد اموال، تهران: انتشارات گنج دانش.
    • محمود عبدالرحمن(بی‌تا)، معجم المصطلحات و الألفاظ الفقهیة، [بی‌جا: [بی‌نا].
    • معین، محمد(1384)، فرهنگ معین، تهران: انتشارات معین.
    • مکارم شیرازى، ناصر(1425)، تعزیر و گستره آن، قم: انتشارات مدرسة الإمام علی بن ابی‌طالبG.
    • منتظرى، حسینعلى(1409)، دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الإسلامیة، قم: نشر تفکر.
    • منقری، نصر بن مزاحم(1404)، وقعة صفین‌، قم‌: مکتبه آیة الله المرعشی النجفی9.
    • موسوی اردبیلی، سید عبدالکریم(1388)، فقه الحدود و التعزیرات، قم: دانشگاه مفید.
    • مؤمن، محمد(1422)، مبانی تحریر الوسیله - کتاب الحدود، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى9.
    • نجاشى، احمد بن على(1407)، رجال النجاشی - فهرست أسماء مصنفی الشیعه، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‌.
    • نجفی اﺑﺮﻧﺪآﺑﺎدی، علی‌حسین و حمید هاشم‌بیگی(1390)، دانشنامه جرم‌شناسی، تهران: داﻧﺶ اﻧﺘﺸﺎرات ﮔﻨﺞ.
    • نسائی، احمد بن شعیب(1406)، سنن النسائی بشرح الحافظ جلال‌الدین السیوطی و حاشیة الامام السندی، حلب: مکتب المطبوعات الإسلامیه.
    • واحدی نوایی، آوا(۱۳۸۰)، نظام جزایی ایران در عصر ساسانیان، تهران: انتشارات میزان.
    • . Hanna, Nathan, Liberalism and the General Justifiability of Punishment, Philos Stud, Springer Science Business Media, B. V، 2008
    • Murphy, Jeffrie G, Does Kant Have a Theory of Punishment, Collumbia Law Review، 1987