تأملی بر مبانی فقهی مادۀ 562 قانون مجازات اسلامی مصوب 1392

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانش‌‏آموخته دکتری فقه و حقوق قضایی گرایش جزا و جرم‎شناسی، جامعه المصطفی العالمیه، قم، ایران(نویسنده مسئول)

2 استاد گروه حقوق کیفری و جرمشناسی،دانشکدۀحقوق، دانشکدگان فارابی دانشگاه تهران، قم، ایران.

3 دانشیار دانشگاه قم، قم، ایران.

چکیده

از نوآوری‌های ق.م.ا. ۱۳۹۲ مادۀ ۵۶۲ آن است که به اختلافات ناشی از سکوت ق.م.ا. سابق دربارۀ ارش جنایت زنان پایان داد. مطابق این ماده، ارش جنایت زن و مرد برابر است. این در حالی است که مادۀ ۴۴۹ قانون مذکور مقررات دیۀ مقدر را در مورد ارش جنایت نیز جاری می‌داند و تنصیف دیۀ مقدر زنان از مصادیق این مقررات محسوب می‌شود. بنابراین مادۀ ۵۶۲ استثنایی است بر مادۀ ۴۴۹ و قاعدۀ تنصیف دیه شامل ارش جنایت زنان نمی‌گردد و در ارش جنایت زنان، حکم به برابری با مردان می‌شود. در آثار فقیهان امامیه، راجع به برابری یا عدم برابری ارش جنایت زنان با مردان، بیان صریحی نیامده است، اما با تجزیه و تحلیل عمومات باب دیات، ادلۀ قاعدۀ معاقلۀ دیۀ زن و مرد تا ثلث دیۀ کامل و استفتائات مرتبط، می‌توان به سه دیدگاه دست یافت: (1) عدم برابری مطلق در ارش جنایت زن با مرد؛ (2) برابری مطلق در ارش جنایت زن با مرد؛ (3) تبعیت از قاعدۀ تنصیف دیۀ زن در ارش جنایت زن. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که قانون‏گذار در مادۀ ۵۶۲ از میان سه دیدگاه، دیدگاه برابری مطلق زن با مرد در ارش جنایت را پذیرفته است. انتخاب این دیدگاه، هرچند گامی به‏سوی تساوی حقوق زن و مرد است، با دیدگاه مشهور فقیهان معاصر امامیه سازگار نیست. اما این حسن را دارد که از تحمیل بار اضافه بر بیت‌المال جلوگیری می‌کند، چراکه اگر ارش زن نصف ارش مرد باشد، آنگاه بر اساس تبصره مادۀ ۵۵۱ ق.م.ا. معادل تفاوت می‌بایست از صندوق تأمین خسارت‌های بدنی پرداخت شود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Reflection on the Jurisprudential Foundations of Iranian Article 562 of the Islamic Penal Code (2014)

نویسندگان [English]

  • Abdul Khaliq Fasihi 1
  • Ahmmad Hajidehabadi 2
  • Sayyid Hassan Vahdati Shobeiri 3
1 PhD Graduate in Judicial Jurisprudence, Field of Study: Criminal Law and Criminology, Al-Mustafa International University, Qom, Iran (Corresponding Author)
2 Professor, Department of Criminal Law and Criminology,College of, Farabi of University of University of Tehran, Qom, Iran.
3 Associate Professor, University of Qom, Qom, Iran
چکیده [English]

Article 562 of the 2014 Islamic Penal Code (IRI) represents an innovation that resolves ambiguities regarding arsh al-jināyat (monetary compensation for injuries or indemnity given in case of someone’s injury by another) for women, which were previously unaddressed. This article establishes equality between men and women in arsh al-jināyat. This contrasts with Article 449 of the same code, which extends fixed diyah (blood money) regulations to arsh al-jināyat, potentially including the rule of tanṣīf al-diyah (halving of diyah for women). Article 562, therefore, is an exception to Article 449, and the tanṣīf al-diyah rule does not apply to arsh al-jināyat for women, resulting in equality with men. While explicit statements regarding the equality or inequality of arsh al-jināyat between women and men are absent in Imāmī juristic works, analyzing general principles from the chapter on diyah, arguments concerning muʿāqalah (shared responsibility in diyah payments) up to one-third of the full diyah, and related istiftāʾāt (legal inquiries) reveals three viewpoints: 1) Absolute inequality in arsh al-jināyat between women and men; 2) Absolute equality; 3) Adherence to the tanṣīf al-diyah rule for women. This research indicates that Article 562 adopts the view of absolute equality, a progressive step towards gender equality that diverges from the dominant view of contemporary Imāmī jurists. This approach avoids additional financial burdens on the bayt al-māl (house of wealth or public treasury), as the difference would need to be compensated from the fund for bodily injury compensations based on Article 551 if a woman’s arsh were half that of a man.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Arsh al-Jināyat (Monetary Compensation for Injuries)
  • Diyah (Blood Money)
  • Tanṣīf al-Diyah (Halving of Diyah for Women)
  • Mabānī al-Fiqhī (Jurisprudential Foundations)
  • Article 562 of the Islamic Penal Code
ابن‎منظور، جمال‌الدین محمد بن مکرم. (1414). لسان العرب. (چاپ سوم). بیروت: دار الفکر للطباعه و النشر و التوزیع.
ابن‏فهد حلی، احمد بن محمد. (1407). المهذب البارع فی شرح المختصر النافع. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
اردبیلی، احمد بن محمد. (1404). مجمع الفائده و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
آمدی، سیف‌الدین. (1424). الأحکام فی اصول الأحکام. بیروت: دار الصمیعی.
بهجت، محمدتقی. (1426). جامع المسائل. (چاپ دوم). قم: دفتر معظم له.
جورکویه، محمدعلی. (1385). طرح دیدگاه موافق تنصیف ارش مازاد بر ثلث دیه زنان. مطالعات راهبردی زنان، (32).
جوهری، اسماعیل بن حماد. (1410). الصحاح ـ تاج اللغه و صحاح العربیه. بیروت: دارالعلم للملایین.
حاجی ده‌آبادی، احمد. (1384). قواعد فقه دیات. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
حاجی ده‌آبادی، احمد. (1391). قواعد فقه جزایی. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
حر عاملی، محمد بن حسن. (1409). وسائل الشیعه. قم: مؤسسه آل البیت.
حسینی عاملی، سید جواد. (1318). مفتاح الکرامه. بیروت: دارالتراث.
خمینی، سید روح‎الله. (1392). تحریر الوسیله. قم: مؤسسه مطبوعات دارالعلم.
خویی، سید ابوالقاسم. (1422). مبانی تکمله المنهاج. قم: مؤسسه إحیاء آثار الامام الخویی.
سبزواری، سید عبدالاعلی. (1430). مهذب الأحکام. قم: دارالتفسیر.
طوسی، محمد بن حسن. (1387). المبسوط فی فقه الامامیه. (چاپ سوم). تهران: المکتبه المرتضویه لاحیاء الآثار الجعفریه.
طوسی، محمد بن حسن. (1407). تهذیب الأحکام. (چاپ چهارم). تهران: دار الکتب الاسلامیه.
عاملی، زین‌الدین بن علی (شهید ثانی). (1413). مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الاسلام. قم: مؤسسه المعارف الاسلامیه.
عبدالله مامقانی. (بی‌تا). مناهج المتقین فی فقه ائمه الحق و الیقین. بی‌جا: مؤسسه آل البیت علیهم السلام.
علامه حلی، حسن بن یوسف. (1420). قواعد الأحکام فی معرفة الحلال و الحرام. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
علم الهدی، علی بن حسین. (1367). الذریعه الی اصول الشریعه. تهران: دانشگاه تهران.
فاضل آبی، حسن بن ابی‌طالب. (1408). کشف الرموز فی شرح المختصر النافع. قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
فاضل موحدی لنکرانی، محمد. (بی‌تا). جامع المسائل. (چاپ یازدهم). قم: امیر قلم.
فاضل هندی اصفهانی، محمد بن حسن. (1416). کشف اللثام و الابهام عن قواعد الأحکام. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
فخر المحققین، محمد بن حسن بن یوسف. (1387). ایضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد. قم: مؤسسه اسماعیلیان.
فراهیدی، خلیل بن احمد. (1410). کتاب العین. (چاپ دوم). قم: نشر هجرت.
کلینی، محمد بن یعقوب. (1407). الکافی. (چاپ چهارم). تهران: دارالکتب الاسلامیه.
مجموعه من کبار اساتذة الفقه الاسلامی. (1408). موسوعة الفقه الاسلامی المقارن. قاهره: وزارة الأوقاف المجلس الأعلى للشئون الاسلامیه.
محقق حلی، جعفر بن حسن. (1408). شرائع الاسلام فی مسائل الحلام و الحرام. (چاپ دوم). قم: مؤسسه اسماعیلیان.
محمود، عبدالرحمن. (بی‌تا). معجم المصطلحات و الألفاظ الفقهیه. بی‌جا: بی‌نا.
مدنی کاشانی، رضا. (1408). کتاب الدیات. قم: جامعه مدرسین.
مرکز تحقیقات فقهی قوه قضائیه. (1381). مجموعه آرای فقهی قضایی در امور کیفری. قم: بی‌نا.
معاونت تحقیقات قوه قضائیه. (1392). نرمافزار گنجینه استفتائات قضایی.
مکارم شیرازی، ناصر. (بی‌تا). امکان تخصیص و تقیید قرآن به حدیث؟ آیین رحمت. بازیابی‌شده از: https://www.makarem.ir/main.aspx?lid=0&typeinfo=1&catid=25445&pageindex=2&mid=410174
نجفی، محمدحسن. (1404). جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام. (چاپ هفتم). دار احیاء التراث العربی.
نظام‌الدین و جماعة من العلماء الهند الاعلام. (1423). الفتاوی الهندیة فی مذهب الامام الأعظم ابی حنیفه النعمان. بیروت: دار احیاء التراث العربی.