تحلیل فقهی لزوم یا جواز بیع معاطاتی در صورت تلف عوضین

نوع مقاله : مقاله علمی ترویجی

نویسندگان

1 دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشکدگان فارابی دانشگاه تهران، قم، ایران(نویسنده مسئول).

2 دانشیار دانشکدگان فارابی دانشگاه تهران، قم، ایران.

چکیده

از شیوه‌های متداول معاملات، بیع معاطاتی است که محل اختلاف‌نظرهای فقهی قرار گرفته است. از جلوه‌های مهم چالش‌برانگیزْ دو دیدگاه اباحۀ تصرف (نظر مشهور) و ملکیت جایز، در صورت تلف عوضین یا یکی از آن‎ها یا جزئی از آن، است. بررسی مسئلۀ لزوم یا جواز معامله در هر دو دیدگاه، آثار مهمی همچون سرانجام رجوع مالک به بدل حقیقی یا جعلی را دربردارد. رویارویی دو نظریۀ اباحۀ تصرف و ملکیت جایز و تبیین ناسازگاری مبانی این دو دیدگاه در حالت‌های تلف عوضین با رویکرد اصل لزوم در قراردادها، تقریری نوین از این مسئله به ‌حساب می‌آید. هدف نوشتار حاضر تجمیع صورت‌های گوناگون تلف عوضین مبتنی بر هر دو دیدگاه و ارائۀ ضابطۀ دقیق برای گره‌گشایی از چالش‌ها و تعارض‌های مبانی دو دیدگاه در پرتو اصل لزوم در قراردادها است. ازاین‌رو، سؤال اصلی پژوهش این است که مبانی حکم لزوم یا جواز بیع معاطاتی، در صورت تلف عوضین یا یکی از آن‎ها یا جزئی از آن، چیست؟ بر اساس دیدگاه ملکیت جایز، قدر متیقن وجود عوضین و امکان بازگرداندن آن است و در صورت تلف عوضین یا یکی از آن‎ها یا جزئی از آن، بر اساس اصالت لزوم در قراردادها، معاطات لازم خواهد بود. در دیدگاه اباحۀ تصرف، جواز تصرف شرعی به‎سبب اذن شارع است؛ لذا تلف عوضین یا جزئی از آن دو از مال مالک خواهد بود و موجب ضمان مثل یا قیمت نیست. در این دیدگاه، هنگامی‌که یکی از عوضین یا جزئی از آن تلف گردد، نیز لزوم معاطات مورد پذیرش قرار می‏گیرد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Jurisprudential Analysis of the Binding (Luzūm) or Permissibility (Jawāz) of Bayʿ Muʿāṭātī (Sale by Conduct) in Cases of Loss (Talaf) of Considerations (ʿIwaḍayn)

نویسندگان [English]

  • Ahmad Saberimajd 1
  • Sayyid Abdolrahim Hosseini 2
1 .PhD Student in Islamic Jurisprudence and Fundamentals of Islamic Law, University of Tehran, Tehran, Iran (Corresponding Author).
2 Associate Professor, University of Tehran, Qom, Iran.
چکیده [English]

Bayʿ Muʿāṭāt (sale by conduct; sale without verbal / or written) is a common method of trade that has been the subject of differing fiqh (Islamic jurisprudence) opinions. A significant and challenging aspect of these differences arises in the context of ibāḥat al-taṣarruf (permission of possession – the dominant view) and milkiyyat jāʾiz (permissive ownership) when two considerations (ʿawaḍayn) are destroyed, or when part of either is destroyed. Investigating the necessity (luzūm) or permissibility (jawāz) of the transaction in both perspectives have important implications, such as determining whether the owner can claim a real consideration or substitute compensation. The theories of ibāḥat al-taṣarruf and milkiyyat jāʾiz, and clarifying the incompatibility of their foundations in cases of ʿawaḍayn destruction – guided by the principle of aṣl al-luzūm (presumption of bindingness) in contracts – constitutes a novel approach to the issue. The purpose of this paper is to consolidate different scenarios of destruction concerning ʿawaḍayn, based on both perspectives, and to provide a precise criterion for understanding the challenges and conflicts in the foundations of these two views, in light of the aṣl al-luzūm. Therefore, the main question of this research is: What are the foundations for ruling bayʿ muʿāṭāt to be either binding (lāzim) or permissible (jāʾiz) when one or both of the ʿawaḍayn, or a part of either, is destroyed? According to the milkiyyat jāʾiz perspective, the certainty lies in the existence of the ʿawaḍayn and the possibility of their return. In the event of the destruction of one or both ʿawaḍayn, or a part of either, muʿāṭāt will be deemed binding, based on aṣālat al-luzūm in contracts. From the viewpoint of ibāḥat al-taṣarruf, the permissibility of lawful disposal is due to the shari’a’s (Islamic law) permission. Thus, the destruction of the ʿawaḍayn will be considered a loss from the owner’s property, without entailing a guarantee of equivalent or price. In this view, luzūm of muʿāṭāt is accepted even when one of the exchanged items, or part of it, is destroyed

کلیدواژه‌ها [English]

  • Talaf al-ʿIwaḍayn (Loss of consideration)
  • Luzūm al-Muʿāṭāt (Binding of Muʿāṭāt)
  • Milkiyyat Jāʾiz (Revocable Ownership)
  • Ibāḥat al-Taṣarruf (Permissibility of disposition)
  • Bayʿ Muʿāṭātī
  • Ḥaqq al-Rujūʿ (Right of referring)
ابن‎ادریس، محمد بن احمد. (1428). السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی. قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
ابن‎زهره، حمزه بن علی. (1375). غنیة النزوع الی علمی الاصول و الفروع. قم: مؤسسة الامام الصادق (علیه السلام).
اصفهانی، محمدحسین. (1376). حاشیه ‌المکاسب (اصفهانی). قم: محقق.
انصاری، مرتضی بن محمدامین. (1365). فرائد الأصول. قم: چاپ عبدالله نورانی.
انصاری، مرتضی. (1415). کتاب ‌المکاسب. قم: کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری.
ایروانی، علی. (بی‌تا). حاشیه ‌المکاسب (ایروانی). قم: کتبی نجفی.
آخوند خراسانی، محمدکاظم بن حسین. (1406). حاشیه ‌المکاسب (آخوند). تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات.
بجنوردی، حسن. (1377). القواعد الفقهیة (بجنوردی). قم: نشر الهادی.
بحرانی، یوسف بن احمد. (1363). الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة. بی‌جا.
جزائری، محمد. (1416). هدی الطالب إلی شرح المکاسب. قم: طلیعة النور.
حائری، سید علی. (1418). ریاض المسائل. قم: مؤسسه آل البیت (ع) لاحیاء التراث.
حسینی عاملی، محمدجواد بن محمد. (1419). مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامه. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
حلی، علی بن حسین. (1415). جامع ‌المقاصد فی شرح القواعد [محقق کرکی]. قم: مؤسسه آل البیت (ع) لاحیاء التراث.
خمینی، روح‌الله. (1385). الرسائل (مجتبی تهرانی). قم: اسماعیلیان.
خوانساری، موسی. (1357). منیة الطالب. نجف: المطبعة الحیدریة.
خویی، ابوالقاسم. (1377). مصباح الفقاهه. قم: مکتبة الداوری.
خویی، سید ابوالقاسم. (1422). محاضرات فی أصول الفقه. قم: انصاریان.
شهید اول، محمد بن مکی. (1400). القواعد و الفوائد فی الفقه و الأصول و العربیة. قم: مکتبة المفید.
صدر، محمدباقر. (1417). بحوث فی علم الأصول. قم: الدار الاسلامیه.
صدر، محمدباقر. (1420). لا ضرر و لا ضرار (کمال حیدری). قم: دار الصادقین.
طباطبایی حکیم، محمدسعید. (بی‌تا). التنقیح. قم: موسسة الحکمة الثقافة الاسلامیه.
طباطبایی، محمد بن علی. (1410). المنهل. قم: مؤسسة آل البیت (علیهم السلام) لاحیاء التراث.
طوسی، محمد بن حسن. (1405). الخلاف. قم: مؤسسة المعارف الاسلامیه.
عاملی، زین‌الدین بن علی. (1413). مسالک الأفهام الی تنقیح شرائع الاسلام. قم: مؤسسة المعارف الاسلامیه.
عراقی، ضیاءالدین. (1358). مقالات الاصول. قم: مجمع الفکر الاسلامی.
فیض کاشانی، محمد. (1401). مفاتیح الشرائع. قم: کتابخانه آیت‎الله مرعشی.
کاشف الغطاء، جعفر بن خضر. (1425). شرح القواعد. قم: مکتبة الصفا.
محقق سبزواری، محمدباقر بن محمدمومن. (1269). کفایة الأحکام. مهدوی.
محقق کرکی، علی بن حسین. (1414). جامع ‌المقاصد فی شرح القواعد. قم: مؤسسة آل البیت (علیهم السلام) لاحیاء التراث.
مفید، محمد بن محمد. (1414). المقنعه. بیروت: دار المفید.
میلانی، محمدهادی. (1429). کتاب ‌البیع (میلانی). قم: مرکز الحقائق الاسلامیه.
نجفی، محمدحسن. (1404). جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام. قم: مکتبة الاسلامیه.
نراقی، احمد. (1419). مستند الشیعه. قم: مؤسسة آل البیت (علیهم السلام) لاحیاء التراث.
وحید خراسانی، حسین. (1387). العقد النضید: تقریرا لابحاث المسجد الاعظم فی فقه العقود و المعاملات. قم: دار التفسیر.
یزدی، محمدکاظم بن عبدالعظیم. (1410). حاشیه ‌المکاسب (یزدی). قم: اسماعیلیان.