تعزیرات و بنای عقلا در فقه جزایی و حقوق کیفری

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانش‌آموختۀ دکتری حقوق کیفری و جرم‌شناسی، جامعه المصطفی العالمیه، مشهد، ایران.

2 استادیار گروه حقوق، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، مشهد، ایران

3 استادیار گروه فقه و اصول، جامعه المصطفی العالمیه، مشهد، ایران.

چکیده

عنصر بنای عقلا در فقه و حقوق جزا جزو منابعی است که همیشه موردتوجه دانشمندان بوده و از پایه‌های استدلال در مباحث جزایی به شمار می‌آید. مجازات‌های اسلامی (حدود، قصاص و تعزیرات)، بااینکه قبل از اسلام و در عصر پیامبر (ص) و ائمه (ع) شیوه‌های متفاوتی داشته‌‏اند، به‌طورکلی بین عقلای عالم رایج بوده‏اند. اسلام، ضمن ضابطه‌مندکردن مجازات‌های موجود، آن‌ها را تأیید و امضا کرده است. واضح است اگر رواج و شیوعی نبود چیزی به‌نام حکم امضایی وجود نداشت. هدف از انتخاب این موضوع، بیان نقش بنای عقلا در باب تعزیرات به‌عنوان یک دلیل مؤثر و روشن است، تا جایگاه و نقش فعال آن به‌عنوان منبعی از منابع در فقه جزایی و حقوق کیفری آشکار گردد. در تلاش برای تبیین این موضوع، بررسی و تطبیق به روش کتابخانه‌ای و مراجعه به اسناد معتبر انجام خواهد شد. نتایج مهم تحقیق این است که ابواب جزایی در اسلام نه‌تنها تعارضی با سیرۀ عقلا ندارد، بلکه با اصولِ موردپذیرش عقلای عالم کاملاً هماهنگ است. بنابراین، اصل فردی‌بودن مجازات و شخصی‌بودن آن که در میان عقلای عالم رایج است و نیز ردّ شبهاتی که نسبت به مقررات جزایی اسلام (نظیر خشونت، مخالفت با کرامت انسانی و عدم انطباق با زمانه) مطرح می‌شود و عمدتاً ناشی از ناآگاهی نسبت به فلسفۀ احکام جزایی اسلام است، از نتایج این تحقیق به شمار می‌رود. ابتدا به توصیف و تبیین مطالب موردنظر از منابع و کتب فقهی و حقوقی برآمده و سپس نقد و تحلیل نظرات موجود صورت می‌گیرد، البته نگاهی هم به اسناد و مدارک تقنینی خواهد شد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Taʻzīrāt and Banā’ al-‘Uqalā’ in Penal Jurisprudence and Criminal Law

نویسندگان [English]

  • Sayyid Hamidollah Hosseini 1
  • Mohammad-Baqer Geraily 2
  • Morteza Norouzi 3
1
2 Assistant Professor, Department of Jurisprudence and Principles of Islamic Law, Al-Mustafa International University, Mashhad, Iran.
3 Department of Jurisprudence and Principles of Islamic Law, Al-Mustafa International University, Mashhad, Iran.
چکیده [English]

The element of banāʾ al-ʿuqalāʾ (the established practice of rational people) in jurisprudence and penal law is a source that has consistently drawn the attention of scholars and is considered a cornerstone of reasoning in penal matters. Islamic punishments—namely ḥudūd (fixed penalties), qiṣāṣ (retribution), and taʿzīrāt (discretionary punishments)—although practiced in various forms before Islam and during the era of the Prophet (ṣ) and the Imams (ʿa), were generally prevalent among the rational people of the world. Islam, while systematizing these existing punishments, affirmed and endorsed them. It is evident that without such prevalence and common practice, the concept of an endorsed ruling (ḥukm imḍāʾī) would not exist. The purpose of this study is to articulate the role of banāʾ al-ʿuqalāʾ in the domain of taʿzīrāt as an effective and clear proof, thereby clarifying its status and active role as a source within penal jurisprudence and criminal law. To elucidate this topic, a library-based methodology involving the review and comparison of reliable documents will be employed. A significant finding of this research is that the penal chapters of Islam not only do not conflict with the sīrat al-ʿuqalāʾ (the conduct of rational people) but are also in complete harmony with the principles accepted by rational people globally. Consequently, this research affirms the principle of the individualization and personal nature of punishment, a concept prevalent among rational people. It also serves to refute misconceptions regarding Islamic penal regulations—such as allegations of violence, conflict with human dignity, and incompatibility with modern times—which primarily stem from a lack of understanding of the philosophy behind Islamic penal rulings. The article will first describe and explain the relevant topics based on jurisprudential and legal sources, followed by a critique and analysis of existing views, while also examining legislative documents.

کلیدواژه‌ها [English]

  • penal jurisprudence
  • criminal law
  • banāʼ al-'uqalā'
  • taʻzīrāt
  • principle of the individualization of punishment
قرآن کریم.
نهج‌البلاغه.
ابن‌منظور، محمد بن مکرم. (۱۴۱۴ق). لسان العرب (جلد ۴). بیروت: دارالفکر للطباعة و النشر و التوزیع.
احمد، خلیل بن. (۱۴۱۰ق). العین. قم: نشر هجرت.
احمدی ابهری، سیدمحمدعلی. (۱۳۷۷). اسلام و دفاع اجتماعی. قم: مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
جعفری لنگرودی، محمدجعفر. (۱۳۷۰). مکتب‌های حقوقی در حقوق اسلام. تهران: کتابخانۀ گنج دانش.
جعفری لنگرودی، محمدجعفر. (۱۳۷۸). ترمینولوژی حقوق. تهران: کتابخانۀ گنج دانش.
جمعی از محققان. (۱۳۸۹). فرهنگ‌نامۀ اصول فقه. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
حاجی‌ده‌آبادی، احمد. (۱۳۸۹). قواعد فقه جزایی. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
حائری، سیدعلی بن محمد طباطبایی. (۱۴۱۸ق). ریاض المسائل فی تحقیق الأحکام بالدلائل. قم: مؤسسۀ آل‌البیت علیهم‌السلام.
حسینی، سیدمحمد. (۱۳۸۳). سیاست جنایی در اسلام و در جمهوری اسلامی ایران. تهران: مؤسسۀ انتشارات و چاپ دانشگاه.
خوئینی، غفور. (۱۳۹۳). فلسفۀ حقوق. تهران: انتشارات مجد.
دادگستر، گروهی از نویسندگان. (۱۳۷۴). منابع فقه و زمان و مکان (مجموعۀ آثار کنگرۀ بررسی مبانی فقهی امام خمینی). قم: موسسۀ چاپ و نشر عروج.
زارع، عباس (مترجم). مظفر، محمدرضا. (۱۳۹۴). اصول الفقه. قم: حقوق اسلامی.
شمس ناتری، محمدابراهیم. (۱۳۷۸). بررسی تطبیقی مجازات اعدام. قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
شهید اول، محمد بن مکّی. (۱۴۱۰ق). اللمعة الدمشقیة فی فقه الامامیة. بیروت: دارالتراث - الدار الاسلامیة.
شیرازی، ناصر مکارم. (۱۴۲۴ق). کتاب النکاح (مکارم). قم: انتشارات مدرسۀ امام علی بن ابی‌طالب علیه‌السلام.
شیرازی، ناصر مکارم. (۱۴۲۵ق). تعزیر و گستره آن. قم: انتشارات مدرسۀ الامام علی بن أبی طالب علیه‌السلام.
صابری، حسین. (۱۳۸۱). عقل و استنباط فقهی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
صانعی، پرویز. (۱۳۸۲). حقوق جزای عمومی. تهران: طرح نو.
صدر، سیدمحمدباقر. (۱۴۰۵ق). دروس فی علم الأصول. قم: دارالمنتظر.
صدر، سیدمحمدباقر. (۱۴۱۷ق). بحوث فی علم الأصول. قم: مؤسسۀ دائرة‌المعارف فقه اسلامی.
طوسی، ابوجعفر، محمد بن حسن. (۱۴۰۷ق). الخلاف. قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
علی‏دوست، ابوالقاسم. (۱۳۸۲). فقه و عقل. تهران: پژوهشگاه فرهنک و اندیشه اسلامی.
عوده، عبدالقادر. (۱۳۷۳). حقوق جنایی اسلام، بر اساس مذاهب پنجگانه (اکبر غفوریان، مترجم). مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
غلامی، حسین. (۱۳۹۶). کیفرشناسی (کلیات و مبانی پاسخ‌شناسی جرم). تهران: نشر میزان.
قانی، حسین، و شریعتی، سعید. (۱۳۹۰). «ادله و منابع فقه». در اصول فقه کاربردی. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
کلینی، محمد بن یعقوب بن اسحاق. (۱۴۰۷ق). الکافی (ط-الاسلامیة) (تصحیح: علی‌اکبر غفاری، محمد آخوندی). تهران: دارالکتب الاسلامیة.
کلینی، محمد بن یعقوب بن اسحاق. (۱۴۲۹ق). کافی (ط-دارالحدیث). قم: دارالحدیث.
محمدی، ابوالحسن. (۱۳۸۷). مبانی استنباط حقوق اسلامی یا اصول فقه. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
مرادی، مجید. (۱۳۹۸). موازین حقوق بشری در قوانین کیفری جمهوری اسلامی ایران (زیر نظر محمدجواد لاریجانی، کاظم غریب‌آبادی). تهران: دانشگاه علوم قضایی و خدمات اداری.
نجفی، محمدحسن. (۱۴۰۴ق). جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
یزدی، سید مصطفی محقق داماد. (۱۴۰۶ق). قواعد فقه. تهران: مرکز نشر علوم اسلامی.