مبانی مشروعیت تصرف عموم مسلمانان در ادارۀ اموال محجورین و غایبین در فقه امامیه

نوع مقاله : مقاله علمی ترویجی

نویسندگان

1 استادیار گروه آموزشی الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری، ساری، ایران.

2 دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه آزاد ساری، ساری، ایران.

چکیده

بر اساس منابع فقه امامیه، ولایت در مرتبۀ بالای آن برای پیامبر (ص) و امامان (ع) ثابت است و برای فقیه نیز مرتبه‌ای از آن قابل‌اثبات است. چنان‎که مرتبۀ نازله‌ای از آن برای پدر و جدّ نسبت به اولاد، ثابت می‌باشد. نوشتار حاضر که با روش توصیفی-تحلیلی، نگارش یافته به این نتایج دست یافته ‌است ‌که اگر مراجعه به حاکم شرع، موجب مشقّت، تضییع حق محجورین و غایبین باشد، مسئولیت ادارۀ اموال و حقوق ایشان برای مؤمنان عادل جایز و در غیر این صورت، مسئولیت آن به‌عهدۀ عموم مسلمانان است ‌که در غیر امور ضروری ایشان دخالت نمایند.‎ اما انجام امور ضروری، به‌نحو واجب کفایی، بر تمام مسلمانان واجب است. بر این اساس، مسلمان می‌تواند در صورت تحقق شرایط، در ادارۀ اموال و امور محجورین و غایبین دخالت نموده و در صورت مصلحت به‌صورت فضولی تصرف نماید. البته اهلیت پذیرندۀ مسئولیت، حائز اهمیت است؛ چراکه در صورت عدم تحقق اهلیت، مسئولیت ادارۀ اموال دیگران موضوعاً منتفی است؛ ادلۀ فقهی ازجمله قاعدۀ احسان و قاعدۀ ضرورت را می‌توان نماد اثبات‌کنندۀ این مسئولیت برای عموم مردم ذکر کرد. اما حوزۀ این مسئولیت، مطلق نیست بلکه منوط به تحقق شرایطی است تا ماهیت موضوع و قلمرو آن اعم از مالی و غیرمالی مشخص شود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Foundations of the Legitimacy of the General Muslims' Intervention in Managing the Properties of the Incapacitated and the Absent in Imāmī Fiqh

نویسندگان [English]

  • Sayyid Ali Hashemi Khanabbasi 1
  • Masoumeh Abdollahi 2
1 Assistant Professor, Department of Theology and Islamic Studies, Sari University of Agricultural Sciences and Natural Resources, Sari, Iran.
2 Ph.D. Candidate in Jurisprudence and Islamic Legal Fundamentals, Islamic Azad University, Sari Branch, Sari, Iran.
چکیده [English]

Based on the sources of Imāmī fiqh, wilāyah at its highest level is established for the Prophet (ṣ) and the Imams (ʿa), and a level of it can also be proven for the faqīh. Similarly, a lower level of it is established for the father and grandfather with respect to their offspring. The present study, which has been written using a descriptive-analytical method, has reached the conclusion that if referral to the sharʿī judge causes hardship or the forfeiture of the rights of the incapacitated (maḥjūrīn) and the absent (ghāʾibīn), then the responsibility for managing their properties and rights is permissible for just believers (muʾminīn ʿādilīn); otherwise, the responsibility falls upon the general Muslims, who should not intervene in their non-essential matters. However, performing essential matters is obligatory upon all Muslims in the manner of wājib kifāʾī. On this basis, a Muslim may, upon the fulfillment of the conditions, intervene in managing the properties and affairs of the maḥjūrīn and ghāʾibīn, and if it is in their best interest, intervene as fuḍūlī. Of course, the eligibility of the one assuming the responsibility is of importance, because in the absence of eligibility, the responsibility for managing others' properties is substantively negated. The fiqhī evidence, including the qāʿidah iḥsān and the qāʿidah ḍarūrah, can be cited as indicators proving this responsibility for the general public. However, the scope of this responsibility is not absolute but contingent upon the fulfillment of conditions so that the nature of the subject and its scope—whether financial or non-financial—may be specified.

کلیدواژه‌ها [English]

  • legitimacy of intervention
  • fudūlī
  • properties of the mahjūrīn and ghāʼibīn
  • Imāmī Fiqh
  • foundations and evidence of proof
قرآن کریم
ابن‌منظور مصری، جمال‌الدین محمدبن مکرم. (بی‌تا). لسان العرب. بیروت: دارالفکر.
امامی، سیدحسن. (۱۳۷۴). حقوق مدنی (ج. ۱، چاپ پانزدهم). تهران: کتابفروشی اسلامی.
الاملی، الشیخ محمدتقى. (بی‌تا). المکاسب والبیع؛ تقریر بحث المیرزا النائینی (ج. ۲). قم: جامعۀ مدرسین.
امیدی‌فرد، عبدالله و فرحی، معصومه سادات. (پاییز ۱۳۹۵). مطالعۀ تطبیقی وضعیت زوجۀ غایب مفقودالأثر در فقه مذاهب خمسه. پژوهش‌های فقهی، (۳)، دورۀ ۱۲.
انصاری، شیخ مرتضی. (۱۳۸۹). مکاسب. (آیت‌الله غرویان، ترجمه وشرح). (ج. ۳، چاپ اول). قم: دارالفکر.
انصاری، شیخ مرتضی. (بی‌تا). کتاب الزکاة. [بی‌جا]: [بی‌نا].
انصاری، قدرت‌الله. (۱۳۹۱). احکام و حقوق کودکان در اسلام. (برگرفته از: موسوعه احکام الاطفال و ادلتها، محمدجواد فاضل لنکرانی). قم: مرکز فقهی ائمۀ اطهار (ع).
بحرانی، یوسف. (بی‌تا). الحدائق الناضرة الی احکام العترة الطاهرة (ج. ۱۸). قم: جامعۀ مدرسین.
التوحیدی، محمدعلی. (۱۴۱۷ق). مصباح الفقاهة (ج. ۴، چاپ اول). قم، انصاریان.
الحسینی العاملی، السید محمدجواد. (بی‌تا). مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامة للفقیه. بیروت، دار احیاء التراث العربی.
حسینی مراغه‌ای، میرعبدالفتاح بن علی. (۱۴۱۸ق). العناوین الفقهیة (ج. ۱ و ۲، چاپ اول). قم: نشرالاسلامی.
حفیف، علی. (۱۳۸۰ق). الحسبة فی الاسلام. دمشق: اسبوع الفقه الاسلامی.
حق‌خواه، منیره. (۱۳۹۱). تصرفات فضولی ولی قهری در اموال مولی‌علیه. فقه و حقوق خانواده، ۱۷(۵۷)، ۱۰۸-۱۳۰.
الحکیم، السید عبدالصاحب. (بی‌تا). منتقى الأصول (ج. ۵). مطبعة الأمیر.
حلی، یحیى بن سعید. (۱۴۰۵ق). الجامع للشرایع (ج. ۱، چاپ اول). قم: سید‌الشهداء (ع).
خویی، سیدابوالقاسم. (۱۴۱۷ق). مصباح الأصول (ج. ۲). قم: انتشارات داورى.
خویی، سیدابوالقاسم. (۱۴۱۷ق). مصباح الاصول (ج. ۴، چاپ اول). قم: نشر فقاهه.
رحمانی، محسن. (۱۳۸۸). بررسی تطبیقی قلمرو ادارۀ مال غیر. دانشنامۀ حقوق وسیاست، (۱۲)، پاییز و زمستان، ۱۴۹.
زحیلی، وهبه. (۱۴۱۸ق). نظریة الضرورة الشرعیة مقارنة مع القانون الوضعی. دمشق: دارالفکر.
سنهوری، عبدالرزاق. (۱۹۵۲). الوسیط فی شرح القانون المدنی الجدید. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
شهید ثانی، زین‌الدین بن بن علی بن احمد. (۱۹۹۲). الروضة البهیة (ج. ۴ و ۱۰). (سید محمد کلانتر، تعلیق و مصحح). بیروت: داراحیاء التراث العربی.
شیرازی، صدرالدین (ملاصدرا). (۱۹۸۱). اسفار (ج. ۱). بیروت: دار احیاء التراث العربی.
صدوق، محمدبن علی. (۱۳۶۲). الخصال (ج. ۲). قم: جامعۀ مدرسین.
طاهری، محمد. (۱۳۸۷). قواعدالفقه (ج. ۲). قم: جامعۀ مدرسین.
طوسی، محمدبن حسن. (۱۳۸۷ق). المبسوط فی فقه الامامیة (ج. ۲، چاپ سوم). تهران: المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة.
طوسى، محمد بن حسن. (۱۴۰۰ق). النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی (ج. ۱، چاپ دوم). بیروت: دارالکتاب العربی.
طوسى، محمد بن حسن. (بی‌تا). التبیان فى تفسیر القرآن (ج. ۵). بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
عامری، پرویز. (۱۳۸۱). مبانی ادارۀ مال غیر. مجلۀ رهنمون، (۱).
عِجلى حلّى، فخرالدین ابوعبدالله محمدبن احمدبن ادریس. (۱۴۱۰ق). السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی (ج. ۱، چاپ دوم). قم: جامعۀ مدرسین.
العلامة الحلی، حسن بن یوسف. (بی‌تا). تذکرةالفقهاء (ج. ۲). قم: المکتبة المرتضویة.
غروی اصفهانی، محمدحسین. (۱۴۱۹ق). حاشیة کتابالمکاسب. (الشیخ عباس محمد آل سباع، تدوین). قم: دارالمصطفى (ص) لإحیاء التراث.
الغروی، الشیخ علی. (بی‌تا). التنقیح فی شرح العروة الوثقى (ج. ۱). [بی‌جا]: [بی‌نا].
فیض، علیرضا. (۱۳۹۵). مقارنه‌ فقهی حقوقی در عقود و ایقاعات. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
کاتوزیان، ناصر. (۱۳۷۹). الزام‌های خارج از قرارداد ضمان قهری (چاپ دوم). تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
کاتوزیان، ناصر. (۱۳۸۱). دورۀ مقدماتی حقوق مدنی (چاپ پنجم). تهران: شرکت سهامی انتشار.
کاشف‌الغطاء، محمدحسین. (۱۳۵۹ق). تحریرالمجلة (ج. ۲). نجف: المکتبة المرتضویة‌.
کاشف‌الغطاء، محمدحسین. (۱۳۶۱ق). تحریرالمجله (ج. ۲، چاپ سوم). نجف: مکتبۀ المرتضویه.
لطفی، اسدالله. (۱۳۷۹). قاعدۀ احسان. مجلۀ دانشکدۀ حقوق وعلوم سیاسی، تهران، (۰)، دورۀ ۵۰.
لنکرانی، محمدفاضل. (۱۴۱۶ق). القواعد الفقهیة (ج. ۱). قم: مکتبۀ مهر.
مجلسی، محمدباقر. (۱۴۰۳ق). بحارالانوار (ج. ۲، چاپ دوم). تهران: نشر وفا.
مجموعۀ کامل قوانین حقوقی جمهوری اسلامی (۱۳۶۳). مجموعۀ کامل قوانین حقوقی جمهوری اسلامی.
محقق حلی، ابوالقاسم نجم‌الدین جعفربن حسن بن یحیی. (بی‌تا). شرایع الاسلام (ج. ۴). (سیدصادق شیرازی، تعلیق). تهران: استقلال.
محقق داماد، سیدمصطفی. (۱۳۸۷). قواعد فقهیه (ج. ۱ و ۲، چاپ هشتم). تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
محقق کرکی، نور‌الدین على بن حسین بن عبدالعالى. (۱۴۱۴ق). جامع المقاصد فی شرح القواعد (ج. ۴، چاپ دوم). قم: آل البیت (ع).
مصطفوی، مصطفی. (۱۳۸۴). احسان منبع مسئولیت. فصلنامۀ حقوق اسلامی، (۶)، دورۀ ۲.
موسوی بجنوردی، سیدمحمد. (۱۳۷۲). قواعد فقهیه (ج. ۱). تهران: نشر میعاد.
موسوی بجنوردی، میرزاحسن. (۱۳۷۷ق). القواعد الفقهیة (ج. ۵). قم: الهادی.
موسوی خمینی، سیدروح‌الله. (۱۳۹۰). تحریر الوسیلة (ج. 1). قم: اسماعلیان.
موسوی خمینی، سیدروح‌الله. (۱۴۱۸ق). البیع (ج. ۲). تهران: موسسۀ تنظیم نشرآثار امام خمینی (ره).
موسوی خمینى، سیدروح‌الله. (۱۴۱۵ق). مکاسب محرّمه (ج. ۲). قم، مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره).
نجفى، محمدحسن. (۱۴۲۲). جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام. بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
نراقى، المولى احمد. (بی‌تا). عوائد الأیام فی بیان قواعد الأحکام (ج. ۱). [بی‌جا]: [بی‌نا].
وطنی، امیر. (۱۳۸۱). بررسی فقهی اضطرار و ضرورت. مجلۀ مقالات و بررسی‌ها دانشگاه تهران، (۰)، دورۀ ۷۱.
هاشمی شاهرودى، سیدمحمود. (۱۴۲۶ق). فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) (ج. ۳). قم: مؤسسۀ دائرة المعارف فقه اسلامى.